Après avoir envisagé rapidement la postérité lexicographique du Tesoro (1611) de Sebastián de Covarrubias en Espagne, nous étudions la réception de cet ouvrage surtout en France. Nous examinons d’abord en tenant compte d’un ensemble d’études antérieures, quels aspects du Tesoro ont été mis à profit par les lexicographes bilingues: C. Oudin (1616) et L. Franciosini (1620). Nous montrons que Richelet et Furetière ont parfois utilisé le Tesoro pour élaborer leur dictionnaires respectifs, ensuite que les étymologies trouvées par Ménage (1650) dans le Tesoro n’ont pas souvent paru à cet étymologiste dignes de crédit. Dans la seconde partie de cet article, nous énumérons les sources linguistiques de Covarrubias. Nous montrons d’abord quels ont été les ouvrages modernes sur lesquels il s’est appuyé pour les renseignements concernant l’hébreu, le grec, le français, l’italien, l’allemand et le flamand, qu’il fait figurer dans son Tesoro. Nous énumé-rons d’autre part les sources modernes proprement éymologiques aussi bien françaises qu’espagnoles qui figurent dans les articles du dictionnaire de Covarrubias. La considération du choix de ces sources et de leur mode d’utilisation permet d’effectuer une évaluation de la culture de Covarrubias que nous jugeons sinonencyclopédique du moins étendue et des méthodes de travail qui apparaissent comme peu systématisées.
1726Diccionario de la Real Academia Española. Madrid: F. del Hierro. (Ed. facsimilar, Madrid: Gredos 1984.)
Alcalá, Pedro de
1505Vocabulista aravigo en letra castellana. Granada: J. Varela.
Alcolcer, Pedro de
1554Historia de la cuidad de Toledo. Toledo: J. Ferrer.
Aldrete, Bernardo J. de
1606Del origen y principio de la lengua castellana o romance que oi se usa en España. Roma: Cario Wlliettto [sic]. (Ed. facsimilar y estudio de L. Nieto Jiménez, Madrid: C.S.I.C. 1972.)
Alunno, Francesco
1539Le osservationi sopra il Petrarca. Venetia: F. Marcoloni da Forli.
Alunno, Francesco
1546Della Fabrica del mondo di M.Francesco Alunno da Ferrara, libri dieci. Ne quali si contengono li voci di Dante, del Petrarca, del Boccacio e d’altri buoni authori. Vinegia: N. Bascerini.
Arias Montano, Benito
1572Lexicon graecum et institutiones linguae graecae ad sacri apparatus instructionem. Antverpiae: Christophorus Plantinus.
Becanus, Johannes Goropius
1569Origenes Antverpiae sive Cimmeriorum Becceselana novem libros complexa. Antverpiae: ex officina C. Plantini.
Bourgoing, Jean
1583De origine, usu et ratione vulgarium vocum linguae Gallicae, Italicae et Hispanicae. Parisiis: ex typographia S. Prenostean haeredis G. Morelii.
Bovelles, Charles de
1972[1533]Sur les langues vulgaires et la variété de la langue française. Liber de differentia linguarum vulgarium et Gallici sermonis varietate. Texte latin, traduction française et notes de Colette Dumont-Demaizière. Paris: Klincksieck.
Budé, Guillaume
1529Annotationes […] in quatuor et vigenti Pandectarum libros. Parisiis: ab Iod. Badio Ascencio Impressae.
Budé, Guillaume
1548Commentarii linguae latinae […]. Parisiis: R. Stephanus.
Budé, Guillaume
1554Lexicon sive dictionarium graecolatinum G. Budaei, I. Tusani, R. Constantini […]. Genevae: apud Ioan. Crispinum.
Calepino, Ambrogio da
1502Ambrosius Calepinus Bergomates […] Dictionum latinarum et graeco pariter derivantium earumdemque [interpretationum collector studiosissimus […]. Reggio: apud Dionisium Bertochium.
Calepino, Ambrogio da
1570Dictionarium […] Adiunctae sunt […] Latinis dictionibus Hebraeae, Graecae, Gallicae, Italicae Hispaniae & Germanicae. Lugduni: apud Gulielmum Rovillium. [C’est l’édition que nous avons consultée pour ce travail.]
Casas, Cristóval de las
1570Vocabolario de las dos lenguas Toscana y Castellana […]. Sevilla: Alonso Escrivano.
Cieça de León, Pedro de
1553Chronica del Perú que trata de la demarcación de las provincias y la descripción dellas. Sevilla: Martín Montesdoca.
Conti, Natale
1568Mythologiae sive explicationibus Fabularum libri X. Venetiis: s.i.
Covarrubias, Sebastián de
1611Tesoro de la lengua castellana o española. Madrid: Luis Sánchez. (Edición preparada por Martín de Riquer, Barcelona: S. A. Horta 1943.)
Diaz Rengifo, Juan
1606Arte poetica española. Madrid: Juan de la Cuesta (Ed. facsimilar, Madrid: Ministerio de Ed. y Ciencia, Dirección General del Patrimonio artistico y cultural 1977.)
Erasmus, Desiderius
1513Adagiorum Des. Erasmi Rotorodami chiliades tres […]. Basileae: in aedibus Ian. Frobonii.
Erasmus, Desiderius
1520Adagiorum Des. Erasmi Rotorodami chiliades quatuor. Venitiis: in aedibus Aldi et Andreae Soceri.
Erasmus, Desiderius
1571Adagiorum Des. Erasmi Rotorodami chiliades quatuor […]. Appendix ad chiliades Erasmi, Hadriani Junii […]. Alexandri Brassicani, Carolo Bovillio […]. Parisiis: Michaelis Sonnium.
Estienne, Henri
1565Traicté [sic] de la Conformité du langage françois avec le grec. Genève: H. Estienne (Repr., Genève: Slatkine 1969–70.)
Estienne, Henri
1572Thesaurus linguae graecae. 51 vols. Genève: H. Estienne.
Estienne, Robert
1539Dictionnaire françois latin. Paris: Robert Estienne. (2e ed. 1549.)
Franciosini, Lorenzo
1620Vocabolario Italiano e Spagnolo. Roma: G. Paolo Profilio.
Furetière, Antoine
1690Dictionnaire Universel. La Haye & Rotterdam: Arnout & Reinier Leers. (Réimpr., avec une introduction d’Alain Rey, Paris: SNL le Robert 1978.)
Garibay, Estéban de
1571Compendio Universal de las Chronicas y Universal Historia de todos los reynos de España. Anveres: C. Plantin.
Gesner, Conrad
1555Historiae animalium. Tiguri: apud Christ. Froschoverum.
Grapaldi, Francesco M.
1516Lexicon De partibus aedium Franciscii Marii Grapaldi. Parmae: Imp. Antonii Quintiani.
Guadix, Diego de
1593Recopilación de algunos nombres arábigos […]. MS de la Biblioteca Colombina de Sevilla. (Viñaza 1893:1622–23.)
Hornkens, Heinrich
1599Recueil de dictionnaires Françoys, Espagnols et Latins. Bruxelles: Rutger Velpius.
Hortelius, Abraham
1570Theatrum orbis terrarum. Antverpiae: apud Aegid. Coppenium.
Hortelius, Abraham
1578Synonymia Geographica sive populorum regionum. Antverpiae: ex officina C. Plantini.
Isaac, Johannes
1570Grammatica Hebrea absolutissima in duos libros distincta [..]. Authore Iohanne Isaach. Antverpiae: ex officina C. Plantini.
Jiménez Arias, Diego
1566Lexicon ecclesiasticum latino-hispanicum ex sacris Bibliis […]. Salmanticae: Andrea a Portonariis.
Junius, Hadrianus
1567Nomenclator omnium rerum […]. Antverpiae: ex officina C. Plantini.
Kimhi, David
1548Thesaurus Linguae Sanctae sive Dictionarium Hebṛeum. Parisiis: R. Stephanus.
Laguna, Andrés de
1566Pedacio Dioscorides Anazarbeo […]. Salamanca: Mathias Gast. (Ed. facsimilar, introductión y comentario de Teófilo Hernando y Ortega, Madrid: Instituto de España 1969.)
Lexicon graeco-latinum. cui […] maxima vocum copia […] ex Budaei commentaris accessit. Copiosissima index latinarum dictionum et phraseon quae graecis respondent
. Lugduni: apud Ioannem Frellonium 1553.
López Tamarid, Francisco
1585Compendio de algunos vocablos arábigos introduzidos en la lengua castellana. Granada. (Publié dans Gregorio. Mayans y Siscar, Orígenes de la Lengua española, Tome II1, Madrid 1737: 235–264. Viñaza 1893:622.)
López de Velasco, Juan
1582Orthographia y pronunciación castellana. Burgos: s.i.
Magnus, Olaus (Obispo Olao Magno)
1555Historia […] de gentibus septentrionalibus […]. Antverpiae: apud Ioan. Bellerum.
Mariana, Juan de
1595Historiae de rebus Hispaniae Libri XXV cum indice copioso et explicatione vocum obscuriorum. Toleti: Typis Thomae Gusmanij.
Mattioli, Pietro Andrea
1544Comentarii […] in libros sex Pedacii Dioscorides Anazarbei De materia medica. Venezia: N. Bascerini.
Ménage, Gilles
1650Les Origines de la langue Françoise. Paris: A. Courbé. (Repr., Genève: Slatkine 1972.)
Mexía, Pedro de
1547Silva de varia lecion. Çaragoça: B. de Nagera.
Morales, Ambrosio de
1574La Chronica General de España que continuau Ambrosio de Morales […] Prossiguiendo adelante de los cinco libros que el Maestro Florian de Ocampo […] dexo escritos. Alcalá de Henares: J. Iñigues de Lequerica.
Munsterus, Sebastianus
1530Dictionarium trilingue in quo scilicet latinis vocabulis in ordinem alphabeticum digestis respondent Graeca et Hebraica: Hebraicis adiecta sunt magistralia et Chaldaica opera et labore Sebastiani Munsteri congestum. Basilae: Apud H. Petrum.
Munsterus, Sebastianus
1539Dictionarium hebraicum iam ultimo ab auctore Sebastiano Munstero recognitum et ex Rabinis, praesertim ex Radicibus David Kimhi, auctum et locupletatum Frobenium et Nic. Episcopium. Basilae: Apud H. Petrum.
Nebrija, E. Antonio de
1492El Diccionario latino-español. Salamanca. (Ed. facsimilar con un estudio preliminar de Germán. Colón y Amadeu-J. Soberanas, Barcelona: Puvill-Editor 1979.)
Nebrija, E. Antonio de
1495Vocabulario español-latino. Salamanca. (Ed. facsimilar, Madrid: Real Academia Española 1951.)
Nicot, Jean
1606Thresor de la langue françoyse […]. Paris: David Douceur.
Nicot, Jean & Dupuys J.
1573Dictionnaire françois latin. Paris: Dupuys; Lyon: de Hus.
Nunez, Hernán
[“El Comendador”, ou “Comendador griego”] 1555Refranes o proverbios en romance que nuevamente colligio y glosso el Comendador. Salamanca: J. de Canova.
Oudin, Cesar
1607Tesoro de las dos lenguas española y francesa. Thresor des deux langues françoise et espagnole. Paris: Marc Orry.
Oudin, Cesar
1609Refranes y proverbios castellanos traduzidos en la lengua francesa. Proverbes espagnols traduicts en François. Paris: Marc Orry.
Pallet, Jean
1604Diccionario muy copioso de la lengua española y francesa […]; Dictionnaire tresample de la langue espagnole et françoise […]. Paris: M. Guillemot.
Palmireno, Lorenzo
1569El Vocabulario del Humanista. Valencia: Pedro Huete.
Perion, Joachimus
1555Dialogorum de linguae Gallicae origine eiusque cum Graeca cognatione. Parisiis: apud S. Nivellium.
Perottus, Nicolaus
1499Cornucopia sive linguae latinae Commentarii. Venetiis: Aldus Manutius.
Pineda, Juan de
1588Los treynta libros dde la Monarchia ecclesiastica o Historia Universal del Mundo divido en 5 tomos. Salamanca: J. Fernández.
Poça, Andrés de
1587De la antigua lengua, poblaciones y comarcas de las Españas. Bilbao: Mathias Mares.
Richelet, Pierre
1680Dictionnaire françois contenant les mots et les choses. Genève: J. H. Widerhold. (Repr., Tokio: France Tosho Reprints 1969.)
Redonletius, Guillelmus
1554Libri de piscibus marinis. Lugduni: Matthias Bonhomme.
Rosal, Francisco del
1601Origen y etimología de la lengua Castellana. (Ms. BN. de Madrid; Viñaza 1893:1631–39.)
Sánchez de las Brozas, Francisco
1573Commentarii in And Alciati Emblemata. Lugduni: apud G. Rovillium.
Sánchez de las Brozas, Francisco
1580Etimologías españolas atribuidas a Francisco Sánchez de las Brozas: (MS Real Academia Española copié du MS de l’Escoriai publié pour la première fois dans Mayans y Siscar Gregorio Orígenes de la lengua española. Madrid 1737; La Viñaza: 1619–1621).
Sandoval, Prudencio de
1600Chronica del inclito Emperador de españa. D. Alonso VII deste nombre, rey de Castilla y Leon, hijo de D. Ramon de Borgoña […]. Madrid: Luis Sánchez.
San Francisco, Luis de
1586Globus canonum et arcanorum linguae sanctae ac divinae scripturae […] auctore F. Ludovico S. Francisco. Romae: Impensis Bartholomaei de Grassis.
Scapula, Iohannes
1579Lexicon graeco-latinum. Basileae: apud Henri Pettrinos.
Sylvius, Ambianus Iacobus (Jacques Dubois)
1531Iacobi Sylvii Ambiani in Linguam Gallicam Isagoge, una cum eiusdem Grammatica Latino-gallica, ex Hebraeis, Graecis, & Latinis authoribus. Parisiis: ex officina R. Stephani. (Repr., Genève: Slatkine 1971.)
Terreros y Pando, Estéban de
1786Diccionario castellano con las voces de ciencias y arte, Madrid: Vda. de Ibarra. (Ed. facsimilar, Madrid: Arcos 1987.)
Thierry, Jean
1564Dictionnaire françois latin. Paris: Dupuys & Macé.
Tuscanella, Horatius
1593Dictionariolum Latino Graeco Gallicum avec les mots français selon Vordre des lettres […]. Lugduni. (Cité par Beaulieux 1904.)
Valdés, Juan de
1984 [1535]Diálogo de la lengua. Edición y notas por Cristina Barbolani. Madrid: Cátedra.
Valla, Lorenzo
1512Elegantiae Laurentii Valle de lingua latina optima et optime meriti […]. Lugduni: s.i.
Venegas del Busto, Alejo
1537Agonía del tránsito de la muerte. Toledo: en casa de J. Ayala.
Venuti da Cortona, Felipo
1568Dittionario volgare & latino con un dittionario delle voci latine simile a quello del Calepino […] & […] con una scelta delli voci piu communi tra la graeca latina lengua. Trino: Appreso Gio. Fr. Giolito da Ferrerii.
Villalón, Cristobal de
1558Gramatica castellana. Arte breve y compendiosa para saber hablar y escrvir en langua castellana congrua y decentemente. Anveres: en casa de G. Simón.
B.Études
Bataillon, Marcel
1950Erasmo y España, estudios sobre la historia espiritual del siglo XVI. México Buenos Aires: Fondo de Cultura Económica.
Beaulieux, Charles
1904 “Liste de dictionnaires, lexiques et vocabulaires français antérieurs au Thresor de Nicot”. Mélanges offerts à Ferdinand Brunot, 371–398. Paris.
Bahner, Werner
1966La lingüística española del Siglo de Oro. Madrid: Editorial Ciencia Nueva.
1967Histoire de la langue française des origines à nos jours. Tome II1: Le XVle siècle. Paris: Armand Colin.
Catálogo colectivo de obras impresas en los siglos XVI a XVII existentes en las bibliotecas españolas
1972 Madrid: Ministerio de Educación y Ciencia, Dirección General de Archivos, Biblioteca Nacional.
Colón, Germán
1956 “A propos du Tesoro Lexicógrafico de M. S. Gili Gaya”. Zeitschrift für romanische Philologie 721.379–386.
Colón, Germán
1964Compte rendu de Gallina (1959). Zeitschrift für romanische Philologie 801.408.
Collison, Robert L.
1982A History of Foreign-Language Dictionaries. Londres: André Deutsch.
Combet, Louis
1971Recherches sur le refranero castillan. Paris: Les Belles Lettres.
Cooper, Louis
1960a “Sebastián de Covarrubias: una de la fuentes principales del Tesoro de las lenguas francesa y española (1616) de César Oudin”. Bulletin Hispanique 621.365–397.
Cooper, Louis
1960b “Girolamo Vittori y César Oudin: Un caso de plagio mutuo”. Nueva Revista de Filología Española 141.2–20.
Cooper, Louis
1962 “El Recueil de Hornkens y los diccionarios de Pallet et Oudin”. Nueva Revista de Filología Española 161.297–328.
Coseriu, Eugenio
1975 “Un germanista vizcaíno en el siglo XVI: Andrés de Poza y el elemento germánico del español”. Anuario de Letras 131.5–16.
Gallina, Annamaria
1959Contributi alla storia della lessicografia italo-spagnola dei secoli XVI e XVII. Florence: L. Olschki.
1932Contributions à l’histoire de la grammaire italienne, espagnole et française à l’époque de la Renaissance. Amsterdam: N. V. Noord-Hollandsche Uitgevers-Maatschappij. (Repr., Utrecht: H & S Publishers 1974.)
Lépinette, Brigitte
1988 “L’espagnol et le Covarrubias dans Les Origines de la Langue Françoise de G. Ménage (1650).” Homenatge a José Belloch Zimmerman a cura de Joaquín Espinosa i Emili Casanova, 225–231. Valencia: Univ. València.
Lépinette, Brigitte
1990 “Trois dictionnaires du XVIIe siècle, trois traitements différents de l’étymologie (Richelet 1680, Furetière 1690, Académie 1694)”. A paraître dans Lexique.
Lope Blanch, Juan M.
1979 “El juicio de Ménage sobre las etimologías de Covarrubias”. Festschrift Kurt Baldinger zum 60. Geburtstag, vol.I1, 78–83. Tübingen: Max Niemeyer.
1981López de Velasco en la teoría gramatical del siglo XVI. Murcia: Univ. de Murcia.
Rey, Alain
1971 “Le dictionnaire étymologique de W. v. Wartburg: Structure d’une description diachronique du lexique”. Langue française 101.83–106.
Seco, Manuel
1987Estudios de lexicografía española. Madrid: Paraninfo.
Viñaza, Conde de la
1893Biblioteca histórica de la filología castellana. Madrid: Manuel Tello.
Wagner, Robert Léon
1950–51 “Contribution à la préhistoire du romanisme”. Conférences de l’Institut de Linguistique de l’Université de Paris 101.437–453.
Cited by
Cited by 6 other publications
Hasson, Or
2020. Lidiar con fieras: el árabe y el hebreo en el Tesoro de Covarrubias. Al-Qanṭara 41:2 ► pp. 477 ff.
Lezra, Jacques
2000. 'La mora encantada': Covarrubias in the soul of Spain. Journal of Spanish Cultural Studies 1:1 ► pp. 5 ff.
Ruhstaller, Stefan
2015. Un aspecto poco investigado del Tesoro de la lengua castellana o española
. Zeitschrift für romanische Philologie 131:2 ► pp. 326 ff.
Torres Martínez, Marta
2017. Recepción de léxico de confitería decimonónico en diccionarios del español. Études romanes de Brno :2 ► pp. 69 ff.
Zamora, J.C.
2006. Renaissance Linguistics: Spanish Tradition. In Encyclopedia of Language & Linguistics, ► pp. 544 ff.
Zamora, Juan C.
1995. Renaissance Linguistics in Spain. In Concise History of the Language Sciences, ► pp. 157 ff.
This list is based on CrossRef data as of 25 november 2023. Please note that it may not be complete. Sources presented here have been supplied by the respective publishers.
Any errors therein should be reported to them.