Nicolaus Clenardus’ Institutiones grammaticae Latinae (1538): Contents and context
PierreSwiggers
University of Leuven
Summary
In 1538 the Flemish humanist language scholar Nicolaus Clenardus (1493–1542) published a grammar of Latin in Braga (Portugal), the Institutiones grammaticae Latinae. The grammar, the fruit of his public teaching in Braga, was the third in a series of grammars written by Clenardus: while active in Louvain (until 1531) he had published grammars of Hebrew (1529) and of Greek (1530). Clenardus’ Latin grammar is basically a didactic grammar, closely linked to his teaching in Portugal, for which he introduced an innovative methodology. It essentially consists of a morphological and syntactic part, followed by a series of mostly syntactic remarks and by a survey of principles of prosody and versification. Clenardus’ exposition is marked by a strong focus on formal markings (lists of nominal and verbal endings), and by the extensive integration of lexical information into the grammatical frame. Clenardus generally refrains from giving definitions of terms and concepts, and theoretical explanations are eschewed in favour of empirical exemplification. The Institutiones grammaticae Latinae provides its users with a large amount of examples, the majority of which stem from colloquial humanist Latin usage, but there are also various examples taken from classical Latin authors.
The humanist movement, while carrying profound changes in the use and the teaching of Latin compared with the medieval situation, was marked by the revival of the ancient Roman tradition of grammar and rhetoric, accompanied by a focus on the reading of the classical authors. This is very manifest in Lorenzo Valla‘s (1405–1457) De Elegantiis linguae Latinae, first printed in 1471, Niccolò Perotti’s (1429–1480) Rudimenta grammatices (1473), Antonio de Nebrija’s (1441/44–1522) Introductiones Latinae (1481), and, to a lesser extent, Joannes Sulpitius’s (Giovanni Sulpizio, 1445/50–1513) Grammatica (1482).
[ p. 452 ]References
A.Primary literature
Bullart, Isaac
1682Académie des Sciences et des Arts contenant les vies & les éloges historiques des hommes illustres. Bruxelles: François Foppens.
Campensis, Joannes
1528Ex variis Libellis Eliae grammaticorum omnium doctissimi huc fere congestum est opera Iohannis Campensis quicquid ad absolutam grammaticen Hebraicam est necessarium […]. [Leuven: Dirk Martens]
Clenardus, Nicolaus
1529Luaḥ haddiqdūq. Tabula in grammaticen Hebraeam autore Nicolao Clenardo. [Leuven: Dirk Martens]
Clenardus, Nicolaus
1530Institutiones in linguam Graecam. Lovanii: Rutgerus Rescius & Joannes Sturmius.
1538Institutiones grammaticae Latinae. Bragae: Gulielmus a Traiecto.
Clenardus, Nicolaus
1546Institutiones grammaticae Latinae Nicolai Clenardi, Per Ioannem Vàsaeum Brugensem auctae & recognitae. Eiusdem praeceptiones aliquot de ratione docendae atque exercendae linguę Latinae. Conimbricae: Sumptibus Ioannis Philippi bibliopolae Cardinalis Infantis Henrici.
Clenardus, Nicolaus
1550Nicolai Clenardi Institutiones grammaticae Latinae. Item De syllabarum & Carminum ratione. Omnia recens nata. Lovanii: Petrus Phalesius.
Clenardus, Nicolaus
1551Nicol. Clenardi Institutiones grammaticae Latinae. Item De Syllabarum & Carmina ratione. Omnia recèns nata. Lugduni: Apud Godefridum & Marcellum Beringos, fratres.
Clenardus, Nicolaus
. [ca.]1551Institutiones grammaticae Latinae Nicolai Clenardi, per Ioannem Vasaeum Brugensem auctae & recognitae. Eiusdem praeceptiones aliquot de ratione docendae atque exercendae linguae Latinae. Et Ioannis Vasaei de Orthographia praeceptiunculae. Salmanticae: Ioannes Iunta.
Lithocomus, Joannes
1537Erotemata grammatices linguae Latinae, ex optimis quibusque pariter & celeberrimis nostri seculi grammaticis collecta, in usum studiosorum puerorum. Coloniae: Melchior Nouesianus.
Miraeus, Aubertus
1602Elogia illustrium Belgii scriptorum […]. Antverpiae: Sumptibus Viduae et heredum J. Belleri.
Nebrija, Antonio de
1481Introductiones Latinae. Salamanca. [without mention of printer]
Opmeerus, Petrus
1611Opus Chronographicum. Antverpiae: Hieronymus Verdussen.[ p. 453 ]
2001 “Lorenzo Valla (1407–1457) Elegantiarum linguae Latinae libri sex (1449)” Ax, ed. 2001.29–56.
Ax, Wolfram
ed.2001Von Eleganz und Barbarei. Lateinische Grammatik und Stilistik in Renaissance und Barock. Wolfenbüttel: Herzog August Bibliothek.
Bakelants, Louis & René Hoven
1981Bibliographie des œuvres de Nicolas Clénard 1529–1700. 2 vols. Verviers: Gason.
Braun, Georg & Frans Hogenberg
1618Théâtre des principales villes de tout l’univers, V. Cologne: J. Sinniger.
Breda-Simões, Manuel
1963 “Un ‘pédagogiste’ du XVIe siècle: Nicolas Clénard”. Pédagogues et juristes. Congrès du Centre d’études supérieures de la Renaissance de Tours, 157–172. Paris: Vrin.
Breva-Claramonte, Manuel
1983Sanctius’ Theory of Language. Studies in the History of the Language Sciences, 27. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins.
Brockelmann, Carl
1979Arabische Grammatik. 20th ed. Leipzig: VEB Verlag Enzyklopädie.
Caravolas, Jean-Antoine
1994aLa didactique des langues. Précis d’histoire, I: 1450–1700. Montréal: Presses de l’Université de Montréal; Tübingen: Gunter Narr.
Caravolas, Jean-Antoine
1994bLa didactique des langues. Anthologie, I: À l’ombre de Quintilien. Montréal: Presses de l’Université de Montréal; Tübingen: G. Narr.
Chauvin, Victor
1887 “La grammaire hébraïque de Clénard (Cleynaerts)”. Centralblatt für Bibliothekwesen 4.22–31.
Chauvin, Victor & Alphonse Roersch
1900Étude sur la vie et les travaux de Nicolas Clénard. Bruxelles: Académie Royale de Belgique.
Cherubim, Dieter
2001 “Von den Aufgaben des Grammatikers: Julius Caesar Scaligers De causis linguae Latinae (1540)”. Ax, ed. 2001.125–145.
Colombat, Bernard
ed.1998Corpus représentatif des grammaires et des traditions linguistiques, vol. I. Histoire, Épistémologie, Langage, hors série n° 2. Paris: Presses Universitaires de France.
Colombat, Bernard
1999La grammaire latine en France à la Renaissance et à l’Âge classique. Grenoble: Ellug.
Cornil, Suzanne
1984 “Humanistes belges au Portugal: Clénard et Vasaeus”. L’humanisme portugais et l’Europe. Actes du XXe Colloque international d’études humanistes, 335–344. Paris: Centre culturel portugais.
De Maesschalck, Edward
1977Collegestichtingen aan de universiteit te Leuven (1425–1530). [PhD dissertation, KU Leuven, 4 vols],
De Maesschalck, Edward
1984 “De strijd om de Leuvense pedagogieën (1426–1569)”. De Brabantse Folklore en Geschiedenis 243.178–184.
De Vocht, Henri
1934Monumenta Humanistica Lovaniensia. Texts and Studies about Louvain Humanists in the First Half of the XVIth century. Leuven: Librairie universitaire.
1951–1955History of the Foundation and the Rise of the Collegium Trilingue Lovaniense 1517–1550. 4 vols. Leuven: Leuven University Press.
De Vocht, Henri & Frans M. Olbrechtset al.
1942Nicolaus Clenardus. Antwerpen: De Sikkel.
Funke, Otto
1941 “Die Frühzeit der englischen Grammatik. Die humanistisch-antike Sprachlehre und der national-sprachliche Gedanke im Spiegel der frühneuenglischen Grammatiker von Bullokar (1586) bis Wallis (1653)”. Schriften der literarischen Gesellschaft Bern 4.1–91.
[ p. 454 ]
Gonçalves Cerejeira, Manuel
1926O Humanismo em Portugal. Clenardo. Coimbra: Coimbra Editora.
Gonçalves Cerejeira, Manuel
1949Clenardo e a sociedade portuguesa do seu tiempo. Com a tradução das suas cartas. 3.a edição actualizada. [Originally PhD dissertation 1917–18]. Coimbra: Coimbra Editora. [Revised edition published 1974–75 as O Renascimento em Portugal. I. Clenardo e a sociedade portuguesa and II. Clenardo, o Humanismo, a Reforma]
Holtz, Louis
1981Donat et la tradition de l’enseignement grammatical. Étude sur l’Ars Donati et sa diffusion (IVe–IXe siècle) et édition critique. Paris: CNRS Éditions.
Hoven, René
1979–80 “Enseignement du grec et livres scolaires dans les anciens Pays-Bas et la Principauté de Liège de 1483 à 1600”. Gutenberg-Jahrbuch 1979 78–86; 1980.118–126.
Jensen, Kristian
1988 “The Latin Grammar of Philipp Melanchthon”. Medieval and Renaissance Texts and Studies 53.513–519.
Jensen, Kristian
1990Rhetorical Philosophy and Philosophical Grammar. Julius Caesar Scaliger’s Theory of Language. München: Fink.
Jensen, Kristian
1997 “Die lateinische Grammatik Melanchthons: Hintergrund und Nachleben”. Melanchthon und das Lehrbuch des 16. Jahrhunderts ed. by Jürgen Leonhardt, 59–101. Rostock: Kulturhistorisches Museum.
Kampffmeyer, Georg
1908 “Nicolaus Clenardus”. Mitteilungen der Gesellschaft für deutsche Erziehungs- und Schulgeschichte 18.1–22.
Kukenheim, Louis
1951Contributions à l’histoire de la grammaire grecque, latine et hébraïque à l’époque de la Renaissance. Leiden: Brill.
Lefranc, Abel
1940 “Nicolas Clénard, humaniste belge et les commencements du Collège de France”. Humanisme et Renaissance 7.253–269.
Olbrechts, Frans M.
1942 “Rond Niklaas Cleynaerts’ reis naar Marokko en zijn verblijf te Fes”. De Vocht & Olbrechtset al. 1942.22–51.
Padley, George A.
1976Grammatical Theory in Western Europe 1500–1700. The Latin Tradition. Cambridge: Cambridge University Press.
Percival, W. Keith
1975 “The Renaissance: The Grammatical Tradition and the Rise of the Vernaculars”. Current Trends in Linguistics, vol. 13: Historiography of Linguistics ed. by Thomas A. Sebeok, 231–275. The Hague: Mouton.
Percival, W. Keith
1976 “Renaissance Grammar: Rebellion or Evolution?”. Interrogativi dell’Umanesimo ed. by Giovannangiola Secchi Tarugi, vol. II, 73–90. Firenze: Olschki.
Philippen, Lodewijk J. M.
1942a “De eerste druk van Cleynaerts’ De modo docendi pueros analphabeticos”. De Vocht & Olbrechtset al. 1942.52–67.
Philippen, Lodewijk J. M.
1942b “De arbitrale uitspraak van het proces Cleynaerts – Bruegel”. De Vocht & Olbrechtset al. 1942.68–77.
Philippen, Lodewijk J. M.
1942c “Cleynaerts’ familiebetrekkingen en het testament zijner moeder”. De Vocht & Olbrechtset al. 1942.78–86.
Pina Martins, José Vitorino (de)
ed.1978L’humanisme portugais (1500–1580) et l’Europe: Exposition bibliographique à la Bibliothèque Municipale, Tours. Paris: Fondation Calouste Gulbenkian & Centre Culturel portugais.
Ponce de León Romeo, Rogelio
2015 “Os verbos impessoais na gramaticografia latino-portuguesa (1497–1552)”. Lusophone Sprachwissenschaftsgeschichte II ed. by Rolf Kemmler, Barbara Schäfer-Priess, & Roger Schöntag, 211–232. Tübingen: Calepinus.
Roersch, Alphonse
1926 “Le vrai nom de Nicolas Clénard”. Mélanges d’histoire offerts à Henri Pirenne, vol. II, 411–418. Bruxelles: Vromant.
[ p. 455 ]
Roersch, Alphonse
1929 “La famille de Nicolas Clénard”. Revue belge de philologie et d’histoire 8.130–134.
Roersch, Alphonse
1933L’humanisme belge à l’époque de la Renaissance, vol. II. Louvain: Librairie universitaire.
Roersch, Alphonse
1940–1941Correspondance de Nicolas Clénard. 3 vols. Bruxelles: Palais des Académies.
Seiler, Hansjakob
1983Possession as an Operational Dimension of Language. Tübingen: Gunter Narr.
Swiggers, Pierre
1989 “Aspects linguistiques de la correspondance de Nicolas Clénard”. Speculum Historiographiae Linguisticae ed. by Klaus D. Dutz, 395–403. Münster: Nodus.
Swiggers, Pierre
1996 “Clenardus, Nicolas”. Lexicon Grammaticorum ed. by Harro Stammerjohann, 195–196. Tübingen: Max Niemeyer.
Swiggers, Pierre
2000 “Nicolaus Clenardus: Luaḥ haddiqdūq. Tabula in grammaticen Hebraeam; Institutiones in linguam Graecam; Meditationes graecanicae in artem grammaticam”. De geleerde wereld van Keizer Karel ed. by Tine Padmos & Geert Vanpaemel, 103–108. Leuven: Universitaire Pers.
Swiggers, Pierre
2001 “Les Institutiones grammaticae Latinae de Nicolas Clénard (1538)”. Ax, ed. 2001.147–168.
Swiggers, Pierre
2012 “ ‘Tantae molis erat Eborensem linquere nidum’: Clenardus à Évora (1533–1537). Contribution à l’histoire de l’humanisme au Portugal”. Universidade de Évora (1559–2009). 450 anos de modernidade educativa co-ordinated by Sara Marques Pereira & Francisco Lourenço Vaz, 57–70. Évora: Chiado Editora.
Swiggers, Pierre & Toon Van Hal
2009 “Clenardus, Nicolas”. Lexicon Grammaticorum. A bio-bibliographical companion to the History of Linguistics ed. by Harro Stammerjohann, 2nd enlarged ed., vol. I, 308–309. Tübingen: Max Niemeyer.