2.1Tłumaczenie ustne relay a tłumaczenie pośrednie

Podążając za Assis Rosą, Piętą i Bueno Maią (2017, 114), które obrały „ścieżkę onomastyczną”,11.Wszystkie cytaty przełożone zostały przez tłumaczkę (AD). przegląd najczęściej używanych określeń w obszarze tłumaczeń ustnych pokazuje, że w tej dziedzinie istnieje dużo mniejszy terminologiczny zamęt i metajęzykowy bałagan niż w obszarze tłumaczeń pisemnych. Pojęcie tłumaczenia ustnego relay ma ugruntowaną pozycję w społeczności badaczy przekładu ustnego i samych tłumaczy ustnych. Jest ono też konsekwentnie obecne w tej formie w renomowanych podręcznikach, takich jak Handbook of Translation Studies (zob. Shlesinger 2010Shlesinger, Miriam 2010 “Relay Interpreting.” In Handbook of Translation Studies, vol. 1, edited by Yves Gambier and Luc van Doorslaer, 276–278. Amsterdam: John Benjamins. ) oraz Routledge Encyclopedia of Interpreting Studies (zob. Čenková 2015). Mimo tego, że niewiele uwagi poświęcono analizie semantycznej słowa relay,22. sztafeta, przyp. tłum. to angielskie słowo dobrze oddaje kilka znaczeń opisanych w słowniku (Merriam-Webster 2020Merriam-Webster 2020 “Relay.” Accessed August 15, 2020. https://​www​.merriam​-webster​.com​/dictionary​/relay), czyli między innymi czynność, którą wspólnie wykonuje kilka osób, jedna po drugiej, przekazanie komunikatu, a nawet urządzenie przełączające, które kontroluje następujące po sobie czynności. Relay może odnosić się więc zarówno do kluczowego dla tego pojęcia „przekazania” informacji, jak i do układu, w którym pewien proces albo zadanie wykonywane jest w kilku etapach przez więcej niż jednego wykonawcę.

Określenie tłumaczenie ustne pośrednie to tylko pozorny synonim, który w porównaniu z tłumaczenia ustnym relay nie ma tak samo ugruntowanego statusu jako termin. Wyszukanie w Internecie terminu tłumaczenie pośrednie 15 sierpnia 2020 r. wykazało zaledwie 485 rezultatów, z których jedynie pierwsze 10% odnosiło się merytorycznie do tłumaczenia. Większość trafień pochodzi ze stron internetowych firm oferujących usługi tłumaczenia ustnego (agencje, stowarzyszenia itp.). Mikrokontekst tych (zazwyczaj pojedynczych) trafień to objaśnienia tego, jakie są rodzaje tłumaczeń ustnych, w których to głównym pojęciem jest tłumaczenie ustne relay, po którym zazwyczaj następuje wyjaśnienie: „czasem określanie jako tłumaczenie ustne pośrednie”. To ostatnie nie jest pełnoprawnym pojęciem, służy raczej głównie do opisania i zdefiniowania tłumaczenia ustnego relay tak jak np. u Pöchhackera (2022Pöchhacker, Franz 2022 Introducing Interpreting Studies. 3rd ed. Abingdon: Routledge. , 21): „tłumaczenie ustne relay, czyli tłumaczenie pośrednie za pomocą trzeciego języka”. Choć Shlesinger (2010)Shlesinger, Miriam 2010 “Relay Interpreting.” In Handbook of Translation Studies, vol. 1, edited by Yves Gambier and Luc van Doorslaer, 276–278. Amsterdam: John Benjamins. nie używa wcale kwalifikatora pośredni, implicite używa tej samej strategii opisowej, gdy zestawia tłumaczenie ustne relay z tłumaczeniem pośrednim. Co ciekawe, Čenková (2015, 340) użyła raz wyrażenia „tłumaczenie pośrednie w trybie relay”, co może się wydawać zbędne. Jednak w rzeczywistości pozwala ono uniknąć ewentualnego nieporozumienia, które powstaje, gdy określenie tłumaczenie pośrednie stosuje się w odniesieniu do tłumaczy konsekutywnych używających mowy zależnej (pośredniej) zamiast mowy niezależnej w danym tłumaczeniu.

Termin tłumaczenie ustne relay zazwyczaj nie sprawia trudności w zrozumieniu. Jedynym wyjątkiem od tej reguły może być użycie słowa relaying 33. przekazanie, przyp. tłum. przez Wadensjö (1998)Wadensjö, Cecilia 1998 Interpreting as Interaction. London: Longman., gdy rozróżnia ona dwa różne stopnie ekspresywności i zaangażowania, między którymi tłumacz konsekutywny dokonuje wyboru, aby przekazać komunikat: relaying by displaying a relaying by replaying 44.Termin relaying by displaying określa sytuację, w której tłumacz ustny stara się pozostać neutralnym, nie używając dokładnie tych samych słów, stylu i tonu głosu, których używa mówca, ponieważ nie chce sprawiać wrażenia, że wyśmiewa się z mówcy lub z się z nim identyfikuje. Termin relaying by replaying określa sytuację, w której tłumacz ustny stara się wypowiadać w taki sposób, jak zrobiłby to dany mówca, gdyby mógł wypowiedzieć się bezpośrednio w języku docelowym, odtwarzając dokładnie język i styl jego wypowiedzi, przyp. tłum. (1998, 247). To rozróżnienie wskazuje na podstawowe znaczenie, w którym tłumacz ustny jest pośrednikiem lub mediatorem przekazującym wiadomość między dwoma rozmówcami. W tym samym kontekście używa się angielskiego pojęcia video relay service interpreting,55.tłumaczenie konsekutywne bez użycia notatek przy użyciu transmisji wideo, przyp. tłum. które nie ma nic wspólnego z tłumaczenia ustnym relay. Umożliwia ono osobom głuchym prowadzenie rozmów telefonicznych, dzięki dwukierunkowemu tłumaczeniu ustnemu przez tłumacza, który wykonuje swoją pracę zdalnie. Głuchy rozmówca zwraca się do tłumacza, używając języka migowego przez połączenie wideo, a następnie tłumacz przekazuje treść wiadomości osobie słyszącej po drugiej stronie połączenia i odwrotnie.

Bliższy związek semantyczny istnieje między pojęciem relay oraz pivot, które zazwyczaj wymawiane jest po francusku, ponieważ właśnie z tego języka pochodzi, jako że francuski przez wiele lat był lingua franca wśród tłumaczy konferencyjnych. Termin pivot określa tłumacza, który niejako „podaje” relay, czyli tworzy tłumaczenie służące dalej jako tekst źródłowy dla kolejnego tłumacza. Samo określenie tłumacz ustny pivot może być więc uznane za zbędne, przynajmniej w profesjonalnym żargonie (w przeciwieństwie do np. języka pivot). Bardziej wątpliwe, a może i znamienne, jest określenie tłumaczenie ustne pivot, którego używają Dollerup (2000)Dollerup, Cay 2000 “ ‘Relay’ and ‘Support’ Translations.” In Translation in Context: Selected Contributions from the EST Congress, Granada 1998, edited by Andrew Chesterman, Natividad Gallardo San Salvador, and Yves Gambier, 17–26. Amsterdam: John Benjamins. ; Gambier (2003)Gambier, Yves 2003 “Working with Relay: An Old Story and a New Challenge.” In Speaking in Tongues: Language across Contexts and Users, edited by Luis Pérez González, 47–66. València: Universitat de València. i Pym (2011)Pym, Anthony 2011 “Translation Research Terms: A Tentative Glossary for Moments of Perplexity and Dispute.” In Translation Research Projects 3, edited by Anthony Pym, 75–100. Tarragona: Intercultural Studies Group.. Gdy użyte jest ono jako synonim szerszego semantycznie określenia tłumaczenie ustne relay, które może być rozumiane również jako odnoszące się do całego dwuetapowego układu, to nacisk wyraźnie kładziony jest na pierwsze tłumaczenie, czyli na tłumaczenie wykonane przez tłumacza pivot. Tym samym definicja tego pojęcia tworzona jest przez postawienie go w opozycji wobec tłumaczenia pośredniego, które, według kilku autorów (np. Pym 2011Pym, Anthony 2011 “Translation Research Terms: A Tentative Glossary for Moments of Perplexity and Dispute.” In Translation Research Projects 3, edited by Anthony Pym, 75–100. Tarragona: Intercultural Studies Group.) kładzie nacisk na drugi etap tłumaczenia (tj. tłumaczenie z tekstu pośredniczącego), które jest „dużo bardziej znaczące” (Assis Rosa, Pięta i Bueno Maia 2017Assis Rosa, Alexandra, Hanna Pięta, and Rita Bueno Maia 2017 “Theoretical, Methodological and Terminological Issues Regarding Indirect Translation: An Overview.” In Indirect Translation: Theoretical, Methodological and Terminological Issues, edited by Alexandra Assis Rosa, Hanna Pięta, and Rita Bueno Maia, special issue of Translation Studies 10 (2), 113–132., 115). Z kolei badacze tłumaczenia ustnego (np. Seleskovitch i Lederer 1989Seleskovitch, Danica, and Marianne Lederer 1989 Pédagogie raisonnée de l’interprétation [A systematic approach to teaching interpretation]. Paris: Didier Érudition & Bruxelles: OPOCE.) od dawna zgadzają się co do tego, że to właśnie tłumaczenie wykonywane przez tłumacza pivot ma kluczowe znaczenie dla całego procesu, więc to temu etapowi powinno poświęcać się więcej uwagi. Zatem przy próbie określenia związku między tłumaczenia ustnym relay i tłumaczeniem pośrednim również stajemy przed koniecznością wyboru między tłumaczeniem pośrednim i tłumaczenia ustnym relay jako najbardziej ogólnym pojęciem dla tego zjawiska. O ile pierwsze z nich jest używane przez redaktorów niniejszego czasopisma, Dollerup (2000Dollerup, Cay 2000 “ ‘Relay’ and ‘Support’ Translations.” In Translation in Context: Selected Contributions from the EST Congress, Granada 1998, edited by Andrew Chesterman, Natividad Gallardo San Salvador, and Yves Gambier, 17–26. Amsterdam: John Benjamins. , 2014Dollerup, Cay 2014 “Relay in Translation.” In Cross-Linguistic Interaction: Translation, Contrastive and Cognitive Studies, edited by Diana Yankova, 21–32. Sofia: St. Kliment Ohridski University Press.) opowiedział się za wyborem tego drugiego. Jego wybór, który według Pyma (2011Pym, Anthony 2011 “Translation Research Terms: A Tentative Glossary for Moments of Perplexity and Dispute.” In Translation Research Projects 3, edited by Anthony Pym, 75–100. Tarragona: Intercultural Studies Group., 83) jest kalką terminu tłumaczenie ustne relay, widnieje również w Routledge Encyclopedia of Translation Studies (St. André 2000St. André, James 2020 Relay. In Routledge Encyclopedia of Translation Studies, 3rd ed., edited by Mona Baker and Gabriela Saldanha, 470–473. Abingdon: Routledge.). Bez względu na to, który kwalifikator zostanie przyjęty, należy również dokonać bardziej szczegółowej analizy pojęciowej obu tych czynności, czyli tłumaczenia pisemnego i tłumaczenia ustnego.

2.2Tłumaczenie pisemne i/lub tłumaczenie ustne?

Jak zasugerowano w Sekcji 2.1, związek pomiędzy określeniami relay i pośrednie wydaje się powiązany z zasadniczymi różnicami pojęciowymi między tłumaczeniem pisemnym a tłumaczeniem ustnym oraz nieustanną niepewnością, przynajmniej w języku angielskim, co do potrzeby ich rozróżnienia, w przeciwieństwie do korzyści, które wynikają z podporządkowania ich obu pod jedno nadrzędne pojęcie.66.W języku polskim słowo tłumaczenie jest nadrzędnym pojęciem, które obejmuje zarówno tłumaczenie pisemne, jak i tłumaczenie ustne, przyp. tłum. Podczas gdy Pym (2011Pym, Anthony 2011 “Translation Research Terms: A Tentative Glossary for Moments of Perplexity and Dispute.” In Translation Research Projects 3, edited by Anthony Pym, 75–100. Tarragona: Intercultural Studies Group., 100) pisze o „sztucznym podziale tłumaczeń na pisemne i ustne”, status tłumaczenia ustnego w badaniach nad tłumaczeniem pośrednim nie jest zawsze jasny. Na przykład, Pięta (2019)Pięta, Hanna 2019 “Indirect Translation: Main Trends in Practice and Research.” Slovo.ru: Baltic Accent 10 (1), 21–36. przyznaje, że używane przez nią tłumaczenie pośrednie obejmuje w swojej definicji tłumaczenie ustne relay, ale nie włącza go do opisywanych przez siebie tendencji w praktyce i badaniach. Jako powód Pięta (2019)Pięta, Hanna 2019 “Indirect Translation: Main Trends in Practice and Research.” Slovo.ru: Baltic Accent 10 (1), 21–36. podaje metodologię (pomijając ograniczenia przestrzenne), jednak moim zdaniem wyzwaniem jest również potrzeba stworzenia pełniejszej analizy pojęciowej. Zostanie ona podjęta poniżej, w zgodzie ze stanowiskiem Pięty (2019Pięta, Hanna 2019 “Indirect Translation: Main Trends in Practice and Research.” Slovo.ru: Baltic Accent 10 (1), 21–36. , 22), która pisze, że „istnieje wyraźna potrzeba dokonania dogłębnych badań nad tłumaczeniem ustnym relay, a także badań porównujących tłumaczenie ustne relay z innymi wariantami tłumaczenia pośredniego”.

Istotne rozróżnienie leżące u podstaw rozważań na temat tłumaczenia pośredniego i tłumaczenia ustnego relay w literaturze przedmiotu związane jest z tym, że w przypadku tłumaczeń pośrednich w centrum uwagi jest produkt tłumaczenia, a w przypadku tłumaczenia ustnego relay – proces tłumaczenia. Mimo że związek ten widoczny jest również w skrajnie różnej morfologii angielskich słów oznaczających tłumaczenie pisemne (interpreting) i tłumaczenie ustne (translation), charakter tej różnicy nie jest zawsze klarowny. W rzeczywistości definicja stworzona przez Kade (1968)Kade, Otto 1968 Zufall und Gesetzmäßigkeit in der Übersetzung. Leipzig: Enzyklopädie., która jest bardzo użyteczna w badaniach nad tłumaczeniem ustnym, opiera się na cechach związanych z samym procesem zarówno w tłumaczeniu pisemnym, jak i ustnym. Główne kryterium pozwalające rozróżnić tłumaczenie pisemne od ustnego, według Kade to ograniczenia czasowe (zob. np. Pöchhacker 2022Pöchhacker, Franz 2022 Introducing Interpreting Studies. 3rd ed. Abingdon: Routledge. , 10), które w tłumaczeniu pisemnym przewidują powtarzające się etapy odbioru i poprawek tekstu. Tymczasem w tłumaczeniu ustnym przetworzenie tekstu źródłowego i produkcja tekstu docelowego mają miejsce tylko raz i muszą zostać wykonane natychmiast. Rzeczywiście, presja czasu i obciążenie poznawcze wynikające z faktu, że tempo tłumaczenia ustnego nie wynika z decyzji tłumacza, lecz jest pochodną tempa prelegenta, szczególnie w trybie symultanicznym, są zazwyczaj uznawane za kluczowe cechy pozwalające na odróżnienie tłumaczenia ustnego od pisemnego. Ma to również poważne konsekwencje dla tłumaczenia ustnego w trybie relay.

Poza wymiarem czasowym natychmiastowość sugeruje też jednoczesne występowanie osób zaangażowanych w interakcję, w której pośredniczy tłumacz ustny. Mogą to być mówcy i słuchacze, chyba że tłumaczenie ustne wykonywane jest w trybie zdalnym (zob. Pöchhacker 2020Pöchhacker, Franz 2020 “ ‘Going Video’: Mediality and Multimodality in Interpreting.” In Linking Up with Video: Perspectives on Interpreting Practice and Research, edited by Heidi Salaets and Geert Brône, 13–45. Amsterdam: John Benjamins. ). Cechą charakterystyczną tłumaczenia ustnego w jego pierwotnej (niepośredniczonej) formie jest to, że jest to proces ukształtowany przez różne czynniki sytuacyjne. Tłumacz ustny (wraz z innymi uczestnikami interakcji) komunikuje się, używając pełnej gamy dostępnych zasobów semiotycznych. Na pierwszy plan wysuwa się pojęcie multimodalności. Należy też uwzględnić wzajemną zależność znaków w kanale słuchowym i wzrokowym w odniesieniu do różnych parametrów typologicznych (zob. Sekcja 3.5).

Wykonanie przez tłumacza ustnego tłumaczenia ukształtowanego przez czynniki sytuacyjne bardzo różni się od przetwarzania tekstu przez tłumacza pisemnego, który zazwyczaj nie ma (lub ma tylko w niewielkim zakresie) dostęp do sytuacji, w której tekst jest produkowany, lub do twórcy (twórców) tekstu źródłowego. Uwydatnia to istotną różnicę między tłumaczeniem ustnym relay a pośrednim tłumaczeniem pisemnym: w pisemnym tłumaczeniu pośrednim, dwa (lub więcej) akty tłumaczenia nakładają się na siebie w tekście pośredniczącym, czasem nawet bez wiedzy tłumacza. Z kolei w większości przypadków tłumaczenia ustnego relay, tłumacz zdaje sobie sprawę, że pełni rolę tłumacza pivot i że istnieje związek z (przynajmniej) dwoma realizacjami tłumaczenia, które osadzone są we własnych systemach komunikacyjnych. Jak Wadensjö (1998Wadensjö, Cecilia 1998 Interpreting as Interaction. London: Longman., 246) wyraźnie stwierdza w odniesieniu do tłumaczenia ustnego jako takiego:

Interakcja, w której pośredniczy tłumacz ustny dotyczy rzeczywistych ludzi. Tłumacz jest zależny od tych rzeczywistych osób, aby przetłumaczyć ich wypowiedź, tak samo, jak te osoby są zależne od tłumacza, jeśli chcą wziąć udział w interakcji.

W tłumaczeniu relay tłumacz, który „odbiera pałeczkę” od tłumacza pivot jest od niego i jego systemu aktywności komunikacyjnej całkowicie zależny, tak samo, jak wykonanie tłumaczenia przez tłumacza pivot może być uzależnione od potrzeb czy oczekiwań tłumacza „odbierającego pałeczkę”. Tak więc to wspólne działanie, które w rezultacie otrzymujemy, czasem może być bardziej złożone niż w przypadku pośredniego tłumaczenia pisemnego. a jego analiza musi uwzględniać wielowymiarowość pojęciową takiej interakcji. Zależności te zostaną omówione w poniższym opisie struktur i praktycznych zastosowań tłumaczeń relay w różnych epokach i okolicznościach.

3.1Okoliczności i tryby

W odróżnieniu od tłumaczenia pośredniego, zwłaszcza tekstów literackich i naukowych, które doczekało się wielu analiz naukowych, historia badań nad tłumaczenia ustnym relay nie jest zbyt długa. Tym niemniej warto podkreślić, że wczesne przykłady tego zjawiska dotyczą pierwotnego trybu tłumaczenia ustnego, znanego jako konsekutywny. Może najbardziej znanym przykładem są dwaj tłumacze ustni, z których usług korzystał Hernán Cortez, podbijając imperium Azteków: byli to Jerónimo de Aguilar i Malintzin (La Malinche). Dzięki nim możliwa była komunikacja między Hiszpanami a Nahuatl za pośrednictwem wspólnego języka Majów (Díaz del Castillo [1568] 1976Díaz del Castillo, Bernal (1568) 1976 Historia Verdadera de la Conquista de la Nueva España [The true history of the conquest of New Spain]. México: Porrúa.).

Inny przykład godny uwagi, 500 lat później, to tłumaczenie ustne relay w „klasycznym” (uwzględniającym notowanie) trybie tłumaczenia konsekutywnego w Lidze Narodów w okresie międzywojennym. Przemówienie przykładowo niemieckiego lub włoskiego delegata było wtedy tłumaczone najpierw na jeden z oficjalnych języków (angielski lub francuski), a później na kolejny język. Ta czasochłonna metoda przyczyniła się do rozwoju aparatury używanej w tłumaczeniu symultanicznym (SI) i wdrożenia jej do użytku w Międzynarodowej Organizacji Pracy w późnych latach dwudziestych ubiegłego wieku. Współczesna wersja tego sprzętu jest powszechnie wykorzystywana podczas symultanicznych tłumaczeń konferencyjnych, które już dawno zostało zinstytucjonalizowane w Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) i Unii Europejskiej (UE), z uwzględnieniem tłumaczenia ustnego relay w sytuacjach, które tego wymagają.

W przypadku UE należy wspomnieć o znaczącej potrzebie stosowania tłumaczenia ustnego relay, wynikającej ze stopniowego powiększania się liczby członków UE, co było inspiracją dla badań Dollerupa (2000)Dollerup, Cay 2000 “ ‘Relay’ and ‘Support’ Translations.” In Translation in Context: Selected Contributions from the EST Congress, Granada 1998, edited by Andrew Chesterman, Natividad Gallardo San Salvador, and Yves Gambier, 17–26. Amsterdam: John Benjamins. i Gambiera (2003)Gambier, Yves 2003 “Working with Relay: An Old Story and a New Challenge.” In Speaking in Tongues: Language across Contexts and Users, edited by Luis Pérez González, 47–66. València: Universitat de València. na ten temat. W ONZ używa się sześciu oficjalnych języków, a tłumaczenie ustne relay (zawsze za pośrednictwem angielskiego lub francuskiego) w SI na chiński lub arabski już zinstytucjonalizowano. Natomiast UE. powiększona o nowych członków stanęła przed nie lada zadaniem, aby należnie potraktować „mniejsze języki”, czyli języki o mniejszym zasięgu. Biorąc pod uwagę, że w większości przypadków tłumaczenie ustne relay traktowane jest z „pogardą i nieufnością” (St. André 2020St. André, James 2020 Relay. In Routledge Encyclopedia of Translation Studies, 3rd ed., edited by Mona Baker and Gabriela Saldanha, 470–473. Abingdon: Routledge., 471), potrzeba stosowania tłumaczenia ustnego relay w przypadku mniejszych lub peryferyjnych języków, takich jak czeski (Čeňková 2019Čeňková, Ivana 2019 “Los intérpretes checos en las instituciones europeas a los quince años de la adhesión a la UE [Czech interpreters in the European Instiutions fifteen years after joining the EU].” In Smaller Languages: The Slavic Languages, edited by Miroslava Aurová, Jana Pešková, and José Agustín Torijano Pérez, special issue of CLINA 5 (2), 63–76.), duński (Dollerup 2014Dollerup, Cay 2014 “Relay in Translation.” In Cross-Linguistic Interaction: Translation, Contrastive and Cognitive Studies, edited by Diana Yankova, 21–32. Sofia: St. Kliment Ohridski University Press.) czy fiński, pokazuje jak mało uwagi poświęca się temu trybowi tłumaczenia. Sytuację tę łagodzi oficjalne stanowisko UE na temat wielojęzyczności, ale i tak nierówności w statusie i mocy języka pozostają faktem, nie tylko w kontekście tłumaczenia konsekutywnego bez użycia notatek.

Ostatnim aspektem dopełniającym obraz tłumaczenia ustnego relay w tłumaczeniu symultanicznym jest parametr kierunkowości. O ile w tłumaczeniu pisemnym znaleziono sposoby na radzenie sobie z brakami w biegłości językowej, np. polegając na współpracy czy weryfikacji tekstu wykonywanej przez inne osoby, o tyle tłumaczenie ustne wymaga od tłumacza natychmiastowej i indywidualnej realizacji tłumaczenia, co w dużej mierze opiera się wyłącznie na umiejętnościach językowych danego tłumacza ustnego. W SI zakłada się (ale i kwestionuje), że tłumacz ustny wykona najlepsze tłumaczenie, gdy będzie tłumaczył na swój najlepiej opanowany (zazwyczaj ojczysty) język, który w fachowym żargonie Międzynarodowego Stowarzyszenia Tłumaczy Konferencyjnych (AIIC) nazywa się językiem A. Jeśli żaden tłumacz w zespole nie rozumie języka źródłowego, na przykład czeskiego, wystarczająco dobrze (czyli na poziomie języka B lub C), tłumaczenie ustne relay jest niezbędne. W ramach takiego tłumaczenia tłumacz ustny, którego językiem A jest czeski, wykonuje retour, tłumacząc z języka A na język B. Tłumaczenie na ten język pośredniczący (pivot) staje się wtedy komunikatem źródłowym dla reszty zespołu. Ze względu na to, że układ relay-z-retour łączy w sobie dwie postrzegane z niejaką podejrzliwością praktyki, (SI na język B i tłumaczenie ustne relay samo w sobie), wzmaga on kontrowersje związane z użyciem tłumaczenia ustnego relay w symultanicznych tłumaczeniach konferencyjnych.

3.2Biegłość językowa i polityka

Podstawowym powodem, dla którego wykonuje się tłumaczenie typu relay-z-retour, jest brak wystarczającej biegłości językowej wśród dostępnych na miejscu tłumaczy ustnych, co należy rozważać w kontekście tego, jak dużo wysiłku i pieniędzy trzeba włożyć w pozyskanie tłumacza ustnego posługującego się konkretnymi parami językowymi. Jednak oprócz biegłości i względów praktycznych, zdecydowanie się na tryb relay w SI może być kwestią polityki. Najlepiej obrazującym to przykładem było podejście do tłumaczenia ustnego w ZSRR, gdy musiano poradzić sobie z wielojęzycznością obecną w tym państwie podczas oficjalnych spotkań. Rosyjski był językiem pivot, więc wszystkie wygłaszane lub zasłyszane przemówienia w językach innych republik związkowych musiały przejść przez ten językowy (i kulturowy) kanał. Badacze zajmujący się tłumaczeniem ustnym ze Szkoły Sowieckiej (np. Denissenko 1989Denissenko, Jurij 1989 “Communicative and Interpretative Linguistics.” In The Theoretical and Practical Aspects of Teaching Conference Interpretation: First International Symposium on Conference Interpreting at the University of Trieste, edited by Laura Gran and John Dodds, 155–158. Udine: Campanotto.) usprawiedliwiali ten wybór, twierdząc, że SI z języka A na B jest znacznie lepsze ze względu na to, że tłumacz ustny doskonale rozumie przekaz w języku źródłowym i dostatecznie dobrze posługuje się językiem B. Chociaż niewiele wiadomo o stopniu dwujęzyczności rosyjskich tłumaczy pivot, ich tłumaczenie faktycznie umożliwiało reszcie tłumaczy pracę z języka B (rosyjskiego) na ich języki A.

Polityka miała też duży wpływ na tłumaczenie ustne w starożytnych Chinach, gdzie emisariusze dyplomatyczni byli zmuszeni do porozumiewania się przez języki pośredniczące: „Ze względu na to, że to obcokrajowcy ponosili odpowiedzialność za skuteczną komunikację, fakt, że decydowali się na uszanowanie chińskiego rządu pomimo językowych przeszkód, był uznawany za dowód ich ogromnego szacunku” (Hung 2014Hung, Eva 2014 “Translation in China – An Analytical Survey: First Century B.C.E. to Early Twentieth Century.” In Asian Translation Traditions, edited by Eva Hung and Judy Wakabayashi, 67–108. Abingdon: Routledge. , 75). We współczesnej dyplomacji i współpracy międzynarodowej w ONZ wszystkie tłumaczenia symultaniczne z chińskich i arabskich kabin z języków i na języki inne niż angielski (lub francuski) wykonywane są przez tłumaczenie ustne relay, podczas gdy kabiny angielskie, francuskie, hiszpańskie i rosyjskie dążą do tego, aby ich kombinacje językowe były tłumaczone bezpośrednio. Wygląda na to, że warto byłoby zadać pytanie, czy (i jeśli tak, to dlaczego) ten układ ma miejsce, ponieważ reguluje to polityka ONZ, a nie brak tłumaczy biegłych w tych językach lub inne względy praktyczne.

Względy polityczne i praktyczne jako kluczowe czynniki wpływające na kształt tłumaczenia ustnego relay są jeszcze bardziej odczuwalne w kontekstach innych niż konferencje i organizacje międzynarodowe. Podczas gdy języki społeczności migrantów, ludności rdzennej i mniejszości społecznych, takich jak osoby głuche, są zazwyczaj w bliskim kontakcie z głównym językiem (językami) danego społeczeństwa (przez dwujęzyczność albo tłumaczy ustnych), istnieją sytuacje, w których trzeci język będzie (musiał być) potrzebny. Mikkelson (1999)Mikkelson, Holly 1999 “Relay Interpreting: A Solution for Languages of Limited Diffusion?” The Translator 5 (2), 361–380. opisuje potrzeby tłumaczeniowe wśród imigrantów w Stanach Zjednoczonych, którzy posługują się rdzennymi językami Meksyku (język mixtec, zapotecki) i przedstawia rozwiązanie problemu braku wystarczająco biegłych tłumaczy ustnych mówiących po angielsku i w językach mniejszości w instytucjach prawnych i opieki zdrowotnej w Kalifornii. Rozwiązanie to oparte jest na tłumaczeniu relay. Tłumacze ustni, którzy umieją tłumaczyć w trybie konsekutywnym między ich rdzennym językiem ojczystym i hiszpańskim, mogą pracować więc u boku profesjonalnych tłumaczy ustnych z parą językową angielski – hiszpański.

Oprócz innych, podobnych scenariuszy związanych z językiem migrantów, szczególnie w kontekście azylów politycznych, podobne rozwiązania są również potrzebne w przypadku głuchych użytkowników języka domowego oraz użytkowników języków migowych w środowisku międzynarodowym. W tym pierwszym przypadku Głuchy tłumacz może być potrzebny, aby przetłumaczyć czyjś nieformalny sposób migania na standardową wersję języka migowego, co potem może zostać przetłumaczone na język mówiony lub odwrotnie, tłumacz może przetłumaczyć nierodzimą wersję języka migowego słyszącego tłumacza na bardziej naturalną albo łatwiejszą do zrozumienia wersję języka migowego. W kontekście międzynarodowym dany język migowy (np. francuski język migowy) może być najpierw przetłumaczony (symultanicznie) na język mówiony danego kraju (tj. francuski) i następnie na kolejne języki (mówione). Jeszcze inną opcją w środowisku międzynarodowym, w sytuacjach, w których biorą udział głusi, jest porozumiewanie się przez język gestuno (sztuczny międzynarodowy język migowy, przyp. tłum.). Głusi tłumacze często pracują wtedy w trybie relay w zespole tłumaczeniowym ze słyszącymi tłumaczami (zob. Shlesinger 2010Shlesinger, Miriam 2010 “Relay Interpreting.” In Handbook of Translation Studies, vol. 1, edited by Yves Gambier and Luc van Doorslaer, 276–278. Amsterdam: John Benjamins. , 277).

3.3Języczność

Tłumaczenie ustne relay, w którym biorą udział Głusi tłumacze niekoniecznie musi dotyczyć trzech różnych języków, ponieważ tłumaczenie z jednej odmiany języka migowego na inny jest tłumaczeniem wewnątrzjęzykowym. Dlatego też tłumaczenie ustne relay z językiem migowym zazwyczaj dotyczy „tylko” dwóch języków, co niesie ze sobą istotne konsekwencje dotyczące samego terminu tłumaczenie ustne relay. O ile nie wykluczymy pracy Głuchych tłumaczy ustnych z rozważań na ten temat, co ciężko byłoby uzasadnić, definiowanie tłumaczenia ustnego relay jako „tłumaczenie ustne przez język trzeci” nie jest już możliwe.

Podobne wyzwanie dotyczące definicji pojawia się w przypadku, w którym osoby niedosłyszące korzystające z usług tłumacza ustnego nie dostają przetłumaczonego tekstu w formie języka migowego, ale w formie pisemnej. Takie tłumaczenie ustne mowy na tekst77. speech-to-text, przyp. tłum. wykonywane jest przy użyciu klawiatury (np. qwerty, stenotyp, velotyp) albo oprogramowania do rozpoznawania mowy (SR). Jest ono oferowane przy okazji wydarzeń na żywo, a zwłaszcza w placówkach edukacyjnych, ale jeszcze częściej wykorzystuje się je w mediach, gdzie określa się je mianem napisów na żywo. Te usługi wspomagające dostępność dla osób głuchych i niedosłyszących zazwyczaj wykonywane są wewnątrzjęzykowo w zależności od specyfiki danego kraju. Jednak w przypadku wypowiedzi ustnych w innym języku może być potrzebne tłumaczenie ustne relay. Jedna z pierwszych prób międzyjęzykowego tworzenia napisów na żywo (dla ogółu odbiorców telewizyjnych) została opisana przez Kurz i Katschinke (1998)Kurz, Ingrid, and Liese Katschinka 1988 “Live Subtitling – A First Experiment on Austrian TV.” In Translation, Our Future: Proceedings of the XIth World Congress of FIT, edited by Paul Nekeman, 479–483. Maastricht: Euroterm., których tłumaczenie symultaniczne ścieżki audio do transmisji telewizyjnej z angielskiego na niemiecki zostało spisane (w formie niemieckich napisów) przez maszynistkę. Podczas wydarzeń na żywo, w których udział biorą osoby niedosłyszące, przemówienie źródłowe w innym (mówionym) języku najpierw zostaje przetłumaczone symultanicznie na lokalny język mówiony, podczas gdy tłumacz speech-to-text symultanicznie spisuje tekst wystąpienia. Choć druga część tego pośredniego procesu tłumaczenia jest wewnątrzjęzykowa, to obejmuje ona zmianę modalności semiotycznej z formy mówionej na pisaną. W takich przypadkach, tak jak w tłumaczeniu relay dla osób Głuchych, to, co Pöchhacker (2019)Pöchhacker, Franz 2019 “Moving Boundaries in Interpreting.” In Moving Boundaries in Translation Studies, edited by Helle V. Dam, Matilde Nisbeth Brøgger, and Karen Korning Zethsen, 45–63. Abingdon: Routledge. nazywa języcznością w procesie tłumaczenia ustnego, staje się ważną cechą definiującą. Między- oraz wewnątrzjęzykowe tłumaczenie ustne staje się częścią intermodalnego procesu tłumaczenia ustnego relay.

3.4Technologia

Kolejna warstwa złożoności tłumaczenia ustnego relay pojawia się, gdy mówimy o wykorzystaniu technologii w tłumaczeniu ustnym. Nie chodzi tu jednak o standardową aparaturę wykorzystywaną do tłumaczenia symultanicznego od wielu dekad i której imitacją są obecnie wirtualne konsole, ale o niedawno rozwinięte technologie cyfrowe używane do automatycznego rozpoznawania mowy (ASR) i tłumaczenia maszynowego (MT) oraz audiowizualną transmisję danych (wideokonferencje). Innowacyjne zastosowanie wideokonferencji zostało opisane przez Braun (2015)Braun, Sabine 2015 “Remote Interpreting.” In The Routledge Handbook of Interpreting, edited by Holly Mikkelson and Renée Jourdenais, 352–367. Abingdon: Routledge. w odniesieniu do europejskich imigrantów. Próbując poradzić sobie z problemem niewystarczającej liczby tłumaczy ustnych w pewnych kombinacjach językowych do tłumaczenia rozmów osób ubiegających się o azyl tłumacz, który posługiwał się tym samym językiem co urzędnik imigracyjny, był obecny na rozmowie z wnioskodawcą. Z kolei wypowiedzi wnioskodawcy w języku, dla którego nie było dostępnego tłumacza, były tłumaczone na drugi język tłumacza obecnego na miejscu przez innego obecnego zdalnie tłumacza. Ten przypadek tłumaczenia konsekutywnego bez użycia notatek w zdalnym tłumaczeniu relay ma interesujące implikacje dla przetwarzania multimodalnego, co szczegółowo omówione zostało poniżej.

Inny rodzaj tłumaczenia ustnego relay możliwy jest dzięki technologii rozpoznawania mowy, która umożliwia respeaking (Romero-Fresco 2011Romero-Fresco, Pablo 2011 Subtitling through Speech Recognition: Respeaking. Manchester: St. Jerome.), a także dzięki tłumaczeniu maszynowemu. W tym pierwszym przypadku respeaker słucha tekstu źródłowego audio i jednocześnie go powtarza, fragment po fragmencie z odpowiednimi pauzami, co następnie oprogramowanie rozpoznające mowę przekształca w tekst pisany. W pewnym sensie resepaker jest tłumaczem pivot dla maszyny, która kawałek po kawałku tworzy w trybie konsekutywnym tłumaczenie węwnątrzęzykowe i intermodalne. A skoro tekst pośredniczący produkowany przez respeakera musi zostać dostosowany do możliwości i ograniczeń oprogramowania (np. pod kątem słownictwa, dykcji, pauz i intonacji), można by stwierdzić, że ten dwustopniowy proces tłumaczenia ustnego speech-to-text jest podobny do tłumaczenia ustnego relay. Tak więc do momentu, w którym wewnątrzjęzykowe i intermodalne przetwarzanie języka jest uznawane za formę tłumaczenia, tłumaczenie ustne speech-to-text oparte na reaspeakingu (albo napisach na żywo) może być uwzględnione w rozszerzonej definicji tłumaczenia ustnego relay.

Bardziej zachowawcze stanowisko sugerowałoby, że jeśli jakiś proces ma być uznany za tłumaczenie ustne relay, musi zawierać komponent międzyjęzykowy. Warunek ten spełniałby proces, w którym tekst generowany przez system rozpoznawania mowy oparty na wypowiedzi respeakera trafia do silnika MT, podobnie jak w pełni zautomatyzowany system, w którym mowa jest najpierw przetwarzana na tekst przez system automatycznego rozpoznawania mowy, a następnie przetwarzana przez MT. Co za tym idzie, automatyczne tłumaczenie z mowy na mowę musiałoby być uznane za formę tłumaczenia ustnego relay, nawet jeśli nie brałby w nim udziału człowiek. Rodzi to zatem wątpliwości odnośnie do tego, czy działanie ludzkie jest nieodłączną cechą pojęcia tłumaczenia (w tym tłumaczenia ustnego), oraz – co za tym idzie – czy tłumaczenie pośrednie (w tym tłumaczenie ustne relay) oznacza proces, w którym biorą udział (przynajmniej) dwa podmioty ludzkie.

Wybór definicji tłumaczenia opartego na tradycyjnych założeniach o międzyjęzyczności i ludzkiej sprawczości przez badaczy przekładu może się wydawać nieroztropny w świetle rosnącej popularności tłumaczenia maszynowego. Z drugiej strony, niektóre rekonceptualizacje mogą być konieczne, aby przekładoznawstwo nie stało się dziedziną zdominowaną przez lingwistykę komputerową i sztuczną inteligencję. Tak czy inaczej, niniejsza analiza pojęciowa pokazuje, że tłumaczenie ustne relay w czasie rzeczywistym jako korelacja takich parametrów jak tryb, modalność, języczność i technologia, może być dużo bardziej skomplikowanym procesem niż intermodalne (pisemne) i międzyjęzykowe tłumaczenie wykonywane przez ludzi, które zazwyczaj jest przedmiotem badań nad tłumaczeniem pośrednim. Jak mam nadzieję pokazać w kolejnej sekcji, złożoność ta jest jeszcze bardziej wyraźna i wyjątkowa, jeśli przesunie się centrum uwagi ze scenariuszy i praktyk w różnych okolicznościach i kontekstach międzynarodowych na kognitywnie zapośredniczone operacje przetwarzania w dwóch etapach procesu tłumaczenia ustnego relay.

3.5Przetwarzanie multimodalne

Aby móc przyjrzeć się bliżej percepcyjnemu i ekspresyjnemu procesowi, który zachodzi podczas tłumaczenia ustnego relay, należy skupić się na jednym lub dwóch przypadkach wybranych z różnorodnej gamy scenariuszy omówionych powyżej. Jeden z nich, który jest najbardziej zakorzeniony w historii, to tłumaczenie ustne relay w tłumaczeniach konsekutywnych bez notatek. Opisuje to na przykład Mikkelson (1999)Mikkelson, Holly 1999 “Relay Interpreting: A Solution for Languages of Limited Diffusion?” The Translator 5 (2), 361–380. w odniesieniu do tłumaczenia ustnego z języka mixtec na angielski przez hiszpański w sytuacjach związanych z organami prawa w Kalifornii, jak również Čeňková (2015) w odniesieniu do tłumaczenia ustnego pomiędzy khmerskim a czeskim przez francuski. Przykłady te sugerują, że w komunikacji pomiędzy rozmówcami z różnych środowisk społeczno-kulturowych, w której pośredniczy tłumacz ustny, w grę będzie wchodziło więcej, niż tylko tłumaczenie z języka na język. Jednym z kluczowych wyzwań jest problem przełożenia odniesień kulturowych (culture-specific references) w takim „podwójnym” tłumaczeniu (np. Seleskovitch and Lederer 1989Seleskovitch, Danica, and Marianne Lederer 1989 Pédagogie raisonnée de l’interprétation [A systematic approach to teaching interpretation]. Paris: Didier Érudition & Bruxelles: OPOCE., 200). Jednakże konsekutywne tłumaczenie ustne relay bez użycia notatek, w którym bierze udział dwóch głównych członków interakcji i dwóch tłumaczy ustnych w tej samej lokalizacji należy również postrzegać jako niezwykle bogate w środki multimodalne, z których większość jest dostępna dla uczestników.

Wizualizacja na rycinie 1 po części nawiązuje do graficznych konwencji pionierskich modeli typu type-case Andersona (1976)Anderson, R. Bruce W. 1976 “Perspectives On the Role of Interpreter.” In Translation: Applications and Research, edited by Richard W. Brislin, 208–228. New York: Gardner Press. dotyczących interakcji z udziałem tłumacza. Odnosząc się do rozróżnienia zaproponowanego przez Dollerupa (2000)Dollerup, Cay 2000 “ ‘Relay’ and ‘Support’ Translations.” In Translation in Context: Selected Contributions from the EST Congress, Granada 1998, edited by Andrew Chesterman, Natividad Gallardo San Salvador, and Yves Gambier, 17–26. Amsterdam: John Benjamins. , poniższa wizualizacja obrazuje przykład tłumaczenia pośredniego, w którym tekst pośredniczący jest adresowany nie do publiczności, a do drugiego tłumacza. Jednocześnie Rycina 1 ukazuje ograniczenia podejścia czysto językoznawczego. Dwóch tłumaczy (Int), dla których wspólnym językiem jest język Z, ma dostęp percepcyjny w kanale słuchowym i wzrokowym do siebie nawzajem i do głównych uczestników interakcji (PI), którzy to z kolei mają dostęp do siebie nawzajem i do obu tłumaczy. Jak wskazują strzałki narysowane linią ciągłą, znaki werbalne są dostępne tylko w językach wspólnych (L), a znaki niewerbalne (parajęzyk i kinezyka, strzałki narysowane linią przerywaną) są w zasadzie dostępne dla wszystkich. (W przypadku języków wspólnych strzałki narysowane linią ciągłą na rycinie 1 są przykryte liniami ciągłymi).

Korzystając z modelu wzorcowego zaproponowanego przez Pöchhackera (2020Pöchhacker, Franz 2020 “ ‘Going Video’: Mediality and Multimodality in Interpreting.” In Linking Up with Video: Perspectives on Interpreting Practice and Research, edited by Heidi Salaets and Geert Brône, 13–45. Amsterdam: John Benjamins. , 33) dla scenariusza ukazanego na rycinie 1, wielokrotna emisja i odbiór zasobów semiotycznych przez czterech uczestników interakcji może być opisana tak jak w tabeli 1.

Jak wynika z tabeli 1, uczestnicy interakcji w tłumaczeniu konsekutywnym bez użycia notatek, w którym bierze udział dwóch tłumaczy ustnych, pracujących w trybie konsekutywnym relay, mają dostęp do szeregu środków wyrazu. Wypowiedzi mogą mieć bezpośredniego adresata (np. Int₁, gdy wypowiada się PI₁), ale wskazówki parajęzykowe i kinezyczne towarzyszące wypowiedzi, w tym rytm, intonacja, gesty, wzrok i wyraz twarzy, mogą być słyszane i widziane również przez dwóch pozostałych członków interakcji. Jest to szczególnie ważne dla tłumacza, który „odbiera pałeczkę” od tłumacza pivot. Podczas gdy werbalna część wypowiedzi PI₁ mogła zostać niezrozumiana, ton i postawa mogą być na tyle znaczące, że pomogą w zrozumieniu wypowiedzi w połączeniu z wypowiedzią tłumacza pivot, co oczywiście będzie uwzględniało również ekspresję samego tłumacza.

Pomimo że przedstawiony tu scenariusz nie ma miejsca zbyt często w prawdziwym życiu, ze względu na czaso- i kosztochłonność, jest on dobrym przykładem na poparcie też przedstawionych w niniejszym artykule, również dlatego, że posłuży jako kontrast do przedstawienia najbardziej typowego scenariusza tłumaczenia ustnego relay. Tłumaczenie ustne relay w tłumaczeniu symultanicznym konferencyjnym przy użyciu specjalistycznej aparatury SI uważane jest za szczególnie trudne i stresujące, ponieważ tłumacze „odbierający pałeczkę” od pierwszego tłumacza w pełni na nim polegają, podczas gdy tłumacz pivot może tłumaczyć na język B i zderzyć się z pewnymi ograniczeniami ekspresywnymi. W odniesieniu do przetwarzania multimodalnego, tłumacze „odbierający pałeczkę” w tym układzie, choć często odbierają raczej spójny, „wstępnie przetworzony” przekaz (Čeňková 2015Čeňková, Ivana 2015 “Relay Interpreting.” In Routledge Encyclopedia of Interpreting Studies, edited by Franz Pöchhacker, 339–341. Abingdon: Routledge., 340), niezmiennie odczuwają pewne „rozdzielenie” od mówcy źródłowego. W tabeli 2 ukazano próbę analizy tego stanu rzeczy, biorąc pod uwagę zasoby komunikacyjne dostępne (lub nie) dla drugiego tłumacza.

Tak jak w sytuacji tłumaczenia konsekutywnego bez użycia notatek, interakcja, w której pośredniczy tłumacz ustny w trakcie konferencji jest osadzona w konkretnej sytuacji. Jednakże zakres współobecności jest ograniczony, a dostęp do systemów ekspresji różnych uczestników interakcji jest znacząco ograniczony przez umieszczenie tłumaczy symultanicznych w osobnych kabinach, które zazwyczaj nie są w bezpośrednim zasięgu wzroku słuchacza (lub nawet mówcy). Tłumacze są więc obecni tylko w zakresie związanym z mową, co widać w tabeli: tylko kolumny dotyczące tłumaczy (Int₁, Int₂) zawierają znak „+” w wierszu dotyczącym mowy. Jeśli chodzi o odbiór ze strony drugiego tłumacza, komórki tabeli w jasnoszarym kolorze reprezentują źródło hybrydowe, na które składa się werbalny i parajęzykowy produkt tłumaczenia tłumacza pivot wraz z kinezyką i slajdami (w takim stopniu, w jakim są one językowo dostępne) mówcy.

Natomiast tłumacz pivot ma dostęp do pełnego zakresu zasobów ekspresyjnych mówcy, dostępnych w całkowitej synchronizacji. Tabela 2 nie pokazuje tego, że tłumacz odbierający tłumaczenie ustne relay (Int₂) musi poradzić sobie nie tylko z hybrydą multimodalną, ale też z przesunięciem w czasie między tym, co jest dostępne w kanale wizualnym i słuchowym. Opóźnienie to może być szczególnie problematyczne przy przetwarzaniu receptywnym slajdów mówcy – w przypadku drugiego tłumacza, a tym bardziej słuchacza. Zakładając, że slajdy prezentacji są pełne szczegółowych (słownych lub liczbowych) informacji, a nie zawierają tylko poglądowych (nieruchomych lub ruchomych) obrazków, dynamika czasowa w tłumaczeniu symultanicznym relay okazuje się kwestią, która pociąga za sobą poważne konsekwencje, nawet bardziej niż kłopotliwe opóźnione reakcje słuchaczy na dowcipne uwagi, co zostało nazwane konsekwencją trybu symultanicznego w tłumaczeniu relay przez Dollerupa (2000)Dollerup, Cay 2000 “ ‘Relay’ and ‘Support’ Translations.” In Translation in Context: Selected Contributions from the EST Congress, Granada 1998, edited by Andrew Chesterman, Natividad Gallardo San Salvador, and Yves Gambier, 17–26. Amsterdam: John Benjamins. .

4.1Przegląd badań

Wyszukując frazę tłumaczenie ustne relay w bazie Translation Studies Bibliography88.Dostępna pod adresem: https://​benjamins​.com​/online​/tsb/. wydawnictwa Benjamin, uzyskamy zaledwie około dwunastu pozycji, a w innych bazach danych, takich jak BITRA99.Dostępna pod adresem: https://​dti​.ua​.es​/en​/bitra​/introduction​.html. lub ostatnie trzydzieści pięć numerów wydawanego dwa razy w roku CIRIN Bulletin1010.Dostępny pod adresem: http://​cirin​-gile​.fr/. Daniela Gile’a, zaledwie po kilka pozycji w każdym z nich, w tym dwa artykuły w tomach referencyjnych napisane przez Shlesinger (2010)Shlesinger, Miriam 2010 “Relay Interpreting.” In Handbook of Translation Studies, vol. 1, edited by Yves Gambier and Luc van Doorslaer, 276–278. Amsterdam: John Benjamins. i Čeňkovą (2015).

Poza pionierskim badaniem Mackintosh (1983)Mackintosh, Jennifer 1983 Relay Interpretation: An Exploratory Study. MA thesis. University of London., trudno jest znaleźć badania empiryczne, dotyczące tłumaczenia ustnego relay aż do początku XX wieku, kiedy to dodanie nowych oficjalnych języków unijnych w ramach powiększenia Unii Europejskiej w 2004 roku spowodowało wzrost zainteresowania tym tematem. Równie szokujące jest to, że przez ostatnie cztery dekady, większość badań empirycznych nad tłumaczenia ustnym relay została wykonana w ramach prac magisterskich przez studentów realizujących studia w zakresie tłumaczeń ustnych (konferencyjnych). Brak znaczących postępów w tej dziedzinie dobitnie podkreśla fakt, że pierwsze badanie tłumaczenia ustnego relay, tj. Mackintosh (1983)Mackintosh, Jennifer 1983 Relay Interpretation: An Exploratory Study. MA thesis. University of London., pozostaje do dziś jednym z najbardziej znaczących badań empirycznych na ten temat. Zasadniczo brak jest badań poświęconych tłumaczeniom relay na poziomie prac doktorskich, co ma poważne konsekwencje, jeśli chodzi o stopień doskonalenia aparatu pojęciowego i metodologicznego obecnie dostępnych badań. Ze względu na ograniczony dostęp studentów studiów drugiego stopnia do tłumaczenia ustnego relay w organizacjach międzynarodowych takich jak UE czy ONZ, większość z nich decyduje się na projekty badawcze z małą liczbą uczestników składającą się z innych studentów. Biorąc pod uwagę ograniczenia związane z tym typem badań, nie wspominając o braku czasu, zasobów i umiejętności, które pozwoliłyby na przeprowadzenie eksperymentów w wysokim rygorze metodologicznym, takie projekty są cenne ze względu na eksploracyjny wymiar poczynionych obserwacji. Nie można jednak oczekiwać, aby dostarczały one konkretnych dowodów i rozstrzygających wniosków.

W odniesieniu do okoliczności i trybów pracy większość badań skupia się na symultanicznym tłumaczeniu relay w warunkach konferencyjnych, natomiast nadal w dużej mierze niezbadane zostało środowiskowe tłumaczenie ustne relay, wykonywane głównie w trybie konsekutywnym relay bez notatek. Wyjątkiem pod tym względem pozostają badania nad tłumaczeniem ustnym relay z udziałem osób Głuchych, które odbywa się w trybie symultanicznym i zazwyczaj w kontekście tłumaczenia środowiskowego (zob. Sekcja 4.3).

Tematykę dotychczasowych badań nad tłumaczeniem ustnym relay, k, można z grubsza scharakteryzować jako trzytorową, tzn. skupia się ona na produkcie, procesie, lub postrzeganiu praktyki przez tłumacza ustnego. W pewnym sensie te trzy elementy, na których koncentrują się badania, sugerują też pewne wybory metodologiczne: biorąc pod uwagę niewielką liczbę badań nad produktem tłumaczenia ustnego opartych na autentycznych korpusach, zarówno analizy produktu, jak i procesu zazwyczaj uciekają się do projektów eksperymentalnych, podczas gdy spostrzeżenia praktyków tłumaczenia były zbierane i analizowane za pomocą badań ankietowych. Jednak ogólnie rzecz biorąc, prace nad tłumaczenia ustnym relay wykazują niewiele spójnych kierunków badań i są one zbyt niejednolite, aby można było dokonać ich systematycznego przeglądu. Dlatego też poniższa sekcja opisuje niektóre z istniejących badań w szerszym kontekście pytań badawczych, które można stawiać na podstawie z analizy zaprezentowanej w Sekcji 3.

4.2Pytania (które powinniśmy zadać)

Niezależnie od okoliczności i trybów pracy (Sekcja 3.1), podstawowe pytanie stawianie w badaniach nad tłumaczenia ustnym relay dotyczy ryzyka utraty informacji. Główna obawa związana z utratą treści w tłumaczeniu, która dotyczy każdego rodzaju tłumaczenia, łączy się w tym przypadku z uprzedzeniem wobec tłumaczenia pośredniego, postrzeganego jako „zło konieczne” (St. André 2020St. André, James 2020 Relay. In Routledge Encyclopedia of Translation Studies, 3rd ed., edited by Mona Baker and Gabriela Saldanha, 470–473. Abingdon: Routledge., 471). W przypadku (symultanicznego) tłumaczenia ustnego, uwzględniając czynniki takie jak presja czasu i znaczące ograniczenia poznawcze, pewien stopień utraty treści wydaje się nieunikniony. Właśnie ten problem został zbadany przez Mackintosh (1983)Mackintosh, Jennifer 1983 Relay Interpretation: An Exploratory Study. MA thesis. University of London., która do swojego badania eksperymentalnym zaprosiła dziesięciu profesjonalnych tłumaczy konferencyjnych (5 tłumaczy, których językiem A był angielski i 5, których językiem A był francuski). Uczestnicy badania mieli za zadanie przetłumaczyć symultanicznie teksty źródłowe, tj. angielskie i francuskie przemowy, które odczytane zostały z transkrypcji debaty Parlamentu Europejskiego. Tłumaczenie ustne relay w tym badaniu było tłumaczeniem wstecz na drugi język (francuski > angielski > francuski; angielski > francuski > angielski). Przyjmując „ekwiwalencję semantyczną” jako zmienną zależną, Mackintosh opracowała punktowy system oceny fragmentów zdań i obliczyła stopień zgodności między trzema specjalistami oceniającymi tłumaczenie. Badanie statystyczne nie wykazało żadnych znaczących różnic w ekwiwalencji semantycznej, którą osiągnięto w warunkach tłumaczenia bezpośredniego i tłumaczenia ustnego relay, jednak wyniki tego badania należy analizować w kontekście ograniczeń metodologicznych, takich jak użycie tekstu czytanego zamiast autentycznych przemówień i brak tłumaczenia ustnego relay w kombinacji z użyciem trzeciego języka, w połączeniu z asymetrią językową i dystansem kulturowym, które mogą się z tym wiązać. Na podstawie analizy jakościowej Mackintosh (1983)Mackintosh, Jennifer 1983 Relay Interpretation: An Exploratory Study. MA thesis. University of London. zasugerowała, że utrata informacji w przekazie może się różnić w zależności od tego, czy tłumacz jest tłumaczem pivot, czy ostatnim tłumaczem w takim układzie – hipoteza ta wciąż pozostaje niezweryfikowana. Tak więc badanie Mackintosh na temat zbieżności semantycznej (wierności) jako kluczowego komponentu jakości stwarza potencjał do replikacji oraz udoskonaleń metodologicznych, jednak niewiele podobnych badań zostało wykonanych w zakresie tłumaczenia symultanicznego konferencyjnego czy konsekutywnego tłumaczenia konsekutywnego w trybie relay.

Część badań nad jakością produktu tłumaczenia dotyczy analizy realizacji tłumaczenia ustnego pod kątem formy i przekazu wypowiedzi w tłumaczeniu ustnym relay. Jedno z pierwszych badań, podkreślających dużo wyższą jakość tłumaczenia ustnego relay, gdy tłumacz pivot tłumaczył na język A z języka B – na co wcześniej zwróciły uwagę również Seleskovitch i Lederer (1989)Seleskovitch, Danica, and Marianne Lederer 1989 Pédagogie raisonnée de l’interprétation [A systematic approach to teaching interpretation]. Paris: Didier Érudition & Bruxelles: OPOCE. – to badanie opisowe przeprowadzone przez Giambagli (1993)Giambagli, Anna 1993 “L’interprétation en relais: une perte d’information? Un essai expérimental [Relay interpreting: A loss of information? An experimental study].” The Interpreters’ Newsletter 5, 81–93.. W badaniu tym dwóch tłumaczy ustnych, których językiem A był włoski, przetłumaczyło dwa teksty źródłowe z obrad Parlamentu Europejskiego (francuski > włoski > angielski; angielski > włoski > francuski). W ostatnio przeprowadzonych badaniach korpusowych w kontekście Parlamentu Europejskiego i ONZ analizowano płynność produktu tłumaczenia wykonanego przez tłumaczy „odbierających pałeczkę”, jednak otrzymane wnioski były inne: Maricou (2018)Maricou, Jozefien 2018 L’interprétation en relais: Étude comparative de la qualité d’interprétations directes et indirectes sur la base d’un corpus [Relay interpreting: A corpus-based comparative study on the quality of direct and indirect interpretations]. MA thesis. Ghent University. stwierdziła, że produkt tłumaczenia tłumaczy tłumaczących na francuski (z angielskim lub niemieckim jako językiem pivot) zawierał dużo mniej pauz i zawahań, podczas gdy w badaniu Song i Cheung (2019)Song, Shuxian, and Andrew K. F. Cheung 2019 “Disfluency in Relay and Non-Relay Simultaneous Interpretation: An Initial Exploration.” Forum 17 (1), 1–19. , którzy analizowali dwugodzinny korpus angielsko-chińskich przemówień na Zgromadzeniu Ogólnym ONZ, okazało się, że pauzy występują dużo częściej w przypadku tłumaczenia przez ostatniego tłumacza w układzie relay. Biorąc pod uwagę mnogość zmiennych w takich autentycznych korpusach, różnice w wynikach nie są niczym dziwnym, szczególnie gdy próby badawcze są stosunkowo niewielkie. Pod tym względem badania korpusowe są obiecujące, jeśli badacze mają dostęp do dużej ilości danych, a także do narzędzi korpusowo-lingwistycznych i innych narzędzi cyfrowych do ich analizy. Jednak badania te mogą dostarczyć odpowiedzi jedynie na pytania związane z elementem werbalnym tłumaczenia ustnego lub, przy włożeniu dodatkowego wysiłku, elementami takimi jak płynność, intonacja i akcent. Można w ten sposób pokazać, jak tłumaczenie ustne relay wpływa na jakość (wierność, styl, płynność itp.) tłumaczenia wykonywanego przez kolejnych tłumaczy w tym układzie, ale nie da się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego tak się dzieje.

Odpowiedź na pytania o przyczyny różnic (i trudności) w realizacji tłumaczenia wymaga skupienia się na samym procesie. Ponieważ proces ten obejmuje złożone wzorce percepcyjnego dostępu do zasobów multimodalnych w interakcji osadzonej w konkretnej sytuacji (Sekcja 3.5), trudno jest zaprojektować (eksperymentalne) badanie, w którym możliwe jest wyodrębnienie konkretnej zmiennej lub grupy czynników wejściowych oraz zmierzenie ich wpływu na operacje poznawcze i skuteczność komunikacyjną tłumacza ustnego. Zarówno w przypadku tłumaczeń ustnych konsekutywnych w trybie relay (Rycina 1, Tabela 1) jak i tłumaczenia symultanicznego konferencyjnego (Tabela 2), badacze mogliby na przykład pochylić się nad wpływem opóźnionego dostępu do zachowania kinezycznego pierwotnego prelegenta (mimika, ruchy głowy, gesty, itd.) na ostatniego tłumacza w trybie relay. W przypadku tłumaczenia ustnego konferencyjnego pokrewnym zagadnieniem jest opóźniony dostęp tłumacza „odbierającego pałeczkę” do slajdów prezentacji. Przykładem to obrazującym może być sytuacja, w której kabina polska tłumaczy czeskiego mówcę, korzystając ze slajdów w języku angielskim tłumaczonych z niemieckiego tłumaczenia ustnego relay.

Jeśli opisując proces tłumaczenia, uwzględni się nie tylko sam proces relay, ale też odbiór tłumaczenia przez słuchaczy, pojawią się podobne kwestie dotyczące multimodalnego odbioru tłumaczenia. Je również należy dodać do listy pytań, na które należy znaleźć odpowiedź. Na przykład, jeśli slajdy prezentacji są w języku, który jest dostępny dla tłumacza odbierającego tłumaczenie ustne relay, do jakiego stopnia (i czy w ogólne) powinno się do nich odwoływać w tłumaczeniu? I co zrobić w przypadku, gdy tłumacz pivot rzeczywiście tak zrobi, ale docelowi odbiorcy tłumaczenia ustnego relay nie mają językowego dostępu do tego, co jest pokazywane (z mniejszym lub większym opóźnieniem)? Pewne pionierskie badania w tym zakresie zostały przeprowadzone w ramach prac magisterskich (np. Moravcová 2012Moravcová, Helena 2012 Relaisdolmetschen von PowerPoint-Präsentationen: Eine Fallstudie [Relay interpreting of PowerPoint presentations: A case study]. MA thesis. University of Vienna.; Millner 2016Millner, Julia 2016 Inkonsistenter visueller Input beim Relaisdolmetschen [Inconsistent visual input in relay interpreting]. MA thesis. University of Vienna.), jednak trudno jest wyciągnąć rozstrzygające wnioski w obliczu ograniczeń metodologicznych i niezliczonych zmiennych.

Nawet w obrębie modalności słuchowej i perspektywy tłumacza ustnego, niewiele wiadomo jest na temat konsekwencji (jeśli takie występują) braku dostępu tłumacza odbierającego relay do sygnałów parawerbalnych (prozodycznych) mówcy w mówionym tłumaczeniu symultanicznym (Tabela 2). W odróżnieniu od lektorów w tłumaczeniach audiowizualnych, tłumacz pivot zajmuje cały kanał słuchowy dostępny tłumaczowi relay, blokując dostęp do pierwotnego komunikatu. (Rozważmy na przykład emocjonalną wypowiedź prelegenta o piskliwym głosie tłumaczoną przez tłumacza pivot o dźwięcznym głosie). Ten wymiar psychologiczny jest przedmiotem badań ankietowych, w których pyta się tłumaczy ustnych o ich opinie dotyczące realizacji tłumaczenia wymaganej od tłumaczy pivot oraz wyzwań napotykanych przesz nich jako tłumaczy odbierających tłumaczenie ustne relay. Niestety, badania w tym zakresie są (znowu) bardzo nieliczne. Jedne z pierwszych badań na ten temat można znaleźć w załączniku do rozdziału na temat tłumaczenia ustnego relay w Pédagogie raisonnée autorstwa Seleskovitch i Lederer (1989)Seleskovitch, Danica, and Marianne Lederer 1989 Pédagogie raisonnée de l’interprétation [A systematic approach to teaching interpretation]. Paris: Didier Érudition & Bruxelles: OPOCE.: odpowiedzi udzielone przez czterdziestu czterech tłumaczy ustnych w kwestionariuszu stworzonym i rozpowszechnionym przez tłumacza ustnego Dyrekcji Generalnej ds. Tłumaczeń Ustnych (SCIC) Richarda Fleminga, ukazują różnorodne postawy i preferencje. Opinie dotyczące tego, jak bardzo pożądane jest „wstępne przetworzenie” przemowy przez tłumacza pivot, były podzielone, jednak większość ankietowanych oczekiwała płynnego i regularnego tłumaczenia ustnego relay, choć przyznawała, że nie zawsze sami się to tego stosują, gdy pracują jako tłumacze pivot.

W sondażu przeprowadzonym przez Altman (1990)Altman, Janet 1990 “What Helps Effective Communication? Some Interpreters’ Views.” The Interpreters’ Newsletter 3, 23–32. na większej próbie europejskich tłumaczy konferencyjnych większość ankietowanych uważała, że tłumaczenie ustne relay ma negatywny wpływ na proces komunikacji i większość wolała nie pracować jako tłumacz odbierający relay. Jednocześnie przyznawali, że praca w roli tłumacza pivot pozytywnie wpływała na ich tłumaczenia. Biorąc pod uwagę, że tłumaczenie ustne relay wciąż jest wykorzystywane przez organizacje międzynarodowe, te wstępne wyniki powinny być przedmiotem dalszych eksploracji naukowych. Poza jedną lub dwoma ankietami na małą skalę w kontekście koreańskim (np. Kim 2002), literatura przedmiotu nie zawiera doniesień na temat spostrzeżeń samych tłumaczy ani standardów branżowych.

Pytania badawcze związane z odczuciami osób biorących udział w procesie tłumaczenia ustnego relay nie ograniczają się tylko do członków pośredniego procesu komunikacji, takich jak prelegenci, tłumacze pivot, tłumacze relay i ich odbiorcy. Jak wspomniano w Sekcji 3.2, standardy branżowe dotyczące tłumaczenia ustnego relay należy rozpatrywać w odniesieniu do norm instytucjonalnych i zasad regulujących praktyki komunikacyjne w danym kontekście społecznym. Organizacje międzynarodowe takie jak UE i ONZ, gdzie tłumaczenie symultaniczne w trybie relay ma długą tradycję, stanowią idealne miejsce dla badań nad zasadnością (lub jej brakiem) takiego rodzaju tłumaczenia i nad doświadczeniem tych organizacji w tym zakresie. Jednak, po raz kolejny, literatura przedmiotu pokazuje, że do tej pory nie szukano odpowiedzi na takie pytania. To samo tyczy się tłumaczenia ustnego relay na drugim końcu spektrum od okoliczności międzynarodowych do wewnątrzspołecznych. Poza propozycją Mikkelson (1999)Mikkelson, Holly 1999 “Relay Interpreting: A Solution for Languages of Limited Diffusion?” The Translator 5 (2), 361–380. dotyczącą zaspokojenia potrzeb osób posługujących się rdzennymi językami meksykańskimi w kalifornijskich instytucjach prawnych i placówkach służby zdrowia, badacze zajmujący się tłumaczeniem ustnym do tej pory nie interesowali się badaniem konkretnych wyzwań związanych z tłumaczenia ustnym relay języków mniejszości. Biscaye (1993Biscaye, Elizabeth 1993 “Problems in Interpretation.” Meta 38 (1), 101–103. , 101) twierdzi, że tłumaczenie ustne relay jest „wyjątkową cechą” tłumaczenia publicznego na Terytoriach Północno-Zachodnich Kanady, gdzie „odgrywa ważną rolę” w komunikacji między siedmioma językami mniejszości i angielskim oraz francuskim, jednak autorka poświęca resztę swojego artykułu ogólnemu omówieniu językowych i kulturowych wyzwań w (symultanicznym) tłumaczeniu ustnym z języków i na języki mniejszości.

Nie ma również zbyt wielu badań w kontekście międzynarodowych i wewnątrzspołecznych okoliczności i scenariuszy. Zastosowanie tłumaczenia ustnego relay w czeskiej dyplomacji i wielojęzycznych sądach Malezji jest krótko opisane w dwóch rozdziałach zbiorczego tomu (Bowen and Bowen 1990Bowen, David, and Margareta Bowen eds. 1990 Interpreting – Yesterday, Today, and Tomorrow. Binghamton, NY: State University of New York at Binghamton. ), jest też co najmniej jedno badanie oparte na wywiadach dotyczące bezpośredniego tłumaczenia konsekutywnego bez użycia notatek w środowisku biznesowym (Pihkala 1988Pihkala, Tuula 1998 “Die Kompetenz des Dolmetschers auf die Probe gestellt: Relaisdolmetschen ohne Dolmetschanlage im Rahmen eines internationalen Bauprojekts [Interpreting competence put to the test: Relay interpreting without interpreting facilities as part of an international construction project].” TEXTCONTEXT 12 (2), 129–147.), w którym udział wzięli fińscy tłumacze ustni zatrudnieni do projektu budowlanego w Rosji, którym zarządzało konsorcjum kierowane przez Niemców.

Niewątpliwie w dotychczas opublikowanych badaniach można znaleźć więcej nurtujących pytań niż odpowiedzi. Tak więc fakt, że istnieje potencjał na wykonanie kolejnych badań nad złożoną praktyką komunikacyjną, nie powinien budzić żadnych wątpliwości. Jednak, aby podać bardziej optymistyczne przykłady, zakończę ten przegląd, opisując dwa badania nad tłumaczenia ustnym relay w kilku mniej znanych i innowacyjnych kontekstach przedstawionych w Sekcji 3.3 i 3.4.

4.3Przykłady

Dwa tematy, które wyglądają bardzo obiecująco w kontekście kolejnych innowacyjnych badań to tłumaczenie ustne relay w społeczności osób Głuchych oraz tłumaczenie międzyjęzykowe mowy na tekst. Oba angażują w tłumaczeniu relay tylko dwa języki zamiast trzech, a jeden z nich w znacznym stopniu opiera się na technologiach cyfrowego przetwarzania języka. Tłumaczenie ustne relay z udziałem Głuchych tłumaczy było opisywane już w latach 90. XX wieku, jednak systematyczne badania nad tym tematem pojawiały się nieco wolniej. Jedna z prób warta odnotowania została podjęta przez Cerney’a (2004)Cerney, Brian E. 2004 Relayed Interpretation from English to American Sign Language via a Hearing and a Deaf Interpreter. PhD diss. Union Institute & University Graduate College., który zebrał trzygodzinny korpus nagrań wideo z tłumaczenia ustnego relay, które wykonano na Convention of the Registry of Interpreters for the Deaf (RID) w 1997 roku. W dziesięciominutowym fragmencie, który został wybrany do szczegółowej analizy, angielski mówca przemawiał do zebranych, a jego przemówienie było symultanicznie tłumaczone na Amerykański Język Migowy najpierw przez słyszącego tłumacza, a później przez Głuchego tłumacza. Cerney chciał opisać najlepsze praktyki stosowane przez zespół dwóch renomowanych tłumaczy ustnych, którzy tłumaczyli przed dużą publicznością profesjonalistów z branży. Jego analiza skupia się na dokładności, czasie przetwarzania, stylu migowym obu tłumaczy, a także na sposobie realizacji koordynacji interaktywnej. Opierając się na analizie „kluczowych pojęć” i rzeczowników, Cerney (2004)Cerney, Brian E. 2004 Relayed Interpretation from English to American Sign Language via a Hearing and a Deaf Interpreter. PhD diss. Union Institute & University Graduate College. ocenił poziom dokładności słyszącego tłumacza pivot na 89% do 95%, a jego opóźnienie w czasie wyniosło niewiele mniej niż pięć sekund. Stwierdził też, że Głuchy tłumacz był w stanie utrzymać poziom dokładności tłumacza pivot i potrzebował tylko 1,5 dodatkowej sekundy na wyprodukowanie ostatecznego tekstu docelowego. Analiza komunikacji koordynacyjnej ujawniła skomplikowany wzór skinień głowy i jedno- lub obustronnego patrzenia na siebie obu tłumaczy, którzy wykorzystywali pauzy w taki sposób, że tworzyli swój tekst docelowy „w dużej mierze (choć nie wyłącznie) w sposób konsekutywny” (Cerney 2004Cerney, Brian E. 2004 Relayed Interpretation from English to American Sign Language via a Hearing and a Deaf Interpreter. PhD diss. Union Institute & University Graduate College., 85). W kontekście multimodalnej interakcji zasugerowanej w tabeli 1 wyniki te mogą stanowić inspirację dla podobnych badań nad pracą zespołową tłumaczy ustnych języka mówionego w tłumaczeniu konsekutywnym bez użycia notatek.

Drugi przykład, który również dotyczy wierności i opóźnienia, to badanie dotyczące tłumaczenia mowy na tekst w respeakingu (STTI) na międzynarodowym wydarzeniu, które odbyło się w Wiedniu. Tłumaczenie symultaniczne z angielskiego na niemiecki było wtedy dostępne dla słyszących słuchaczy, a niemieckie napisy na żywo dla głuchych i niedosłyszących uczestników tworzone były przez zespół dwóch tłumaczy używających technologii speech-to-text. Jeden z nich wykonywał bezpośrednie międzyjęzykowe tłumaczenie STTI, a drugi na podstawie tłumaczenia symultanicznego na niemiecki tworzył wewnątrzjęzykowe niemieckie napisy na żywo. Wierność tłumaczenia i czas przetwarzania STTI w trybie bezpośrednim i trybie relay przeanalizowano w pracy magisterskiej, której jestem promotorem (Sakalidis 2021Sakalidis, Theodoros 2021 Interlinguale Live-Untertitel: Direkt vs. relaisgestützt [Interlingual live subtitles: Direct vs. relay-based]. MA thesis. University of Vienna.). Pomiary opóźnień w czasie dla 120 minut wypowiedzi źródłowych wykazały średnią 8,7 sekundy (min. 8, maks. 9,8) dla STTI w trybie relay, średnio tylko o 1,1 sekundy więcej niż w przypadku bezpośredniego STTI międzyjęzykowego. Nie mniej zaskakujące okazały się poziomy dokładności obliczone za pomocą modelu NTR (Romero-Fresco i Pöchhacker 2017Romero-Fresco, Pablo, and Franz Pöchhacker 2017 “Quality Assessment in Interlingual Live Subtitling: The NTR Model.” In Translator Quality – Translation Quality: Empirical Approaches to Assessment and Evaluation, edited by Geoffrey S. Kolby and Isabel Lacruz, special issue of Linguistica Antverpiensia, New Series: Themes in Translation Studies 16, 149–167.), które okazały się wyraźnie wyższe dla STTI w trybie relay niż STTI w trybie bezpośrednim; tymczasem wynik dla tłumaczenia międzyjęzykowego wyniósł zaledwie 2 na 10 (= 96,6% na podstawie modelu NTR), STTI w trybie relay osiągnął wynik 6 na 10 (= 98,2%), przy wyższej sumie błędów (116 vs 104), ale mniejszej liczbie błędów krytycznych (10 vs 16). Podobnie jak w przypadku wszystkich badań opartych na autentycznych korpusach, do wyników tych należy podejść z ostrożnością i odnieść je do zmiennych w danym kontekście sytuacyjnym. Niemniej jednak wskazują one na potencjalną wyższość innowacyjnego trybu tłumaczenia ustnego relay na styku dostępności i komunikacji wewnątrzjęzykowej.