1.ارزش کانال ارتباط میان رشته ای

یکی از جنبه های مورد علاقه برای فعالیت در حوزه ای میان رشته ای مانند مطالعات ترجمه، ورود آزادانه به حوزه های نوین و بیان ایده هایی خلاقانه است که در غیر اینصورت هرگز مطرح نمی شدند. قابلیت پذیرش {ورود} موضوعات دیگر در این حوزه برای تبدیل مطالعات ترجمه به رشته ای مستقل (هولمز 1972Holmes, James 1972/2000 “The Name and Nature of Translation Studies.” In The Translation Studies Reader, ed. by Lawrence Venuti, 172–186. London: Routledge.؛ اسنل هورنبی 2006Snell-Hornby, Mary 2006 The Turns of Translation Studies. Amsterdam: John Benjamins.) و نیز رشد و توسعه ی این حوزه و تبدیل شدن آن به یک “میان رشته” ضروری است (پیم 1998Pym, Anthony 1998 Method in Translation History. Manchester: St. Jerome.)، این حوزه در مقایسه با اکثر حوزه های سنتی تحقیق11.این نوع ارتباط میان رشته ای که توسط مطالعات ترجمه گسترش می یابد تاکنون معرفی نشده است و نوآوری آن مربوط به دیدگاههای گسترده از جمله موقعیت های نظری و ایدئولوژیکی مختلف – بر خلاف اکثر رشته های مختلف تحت نفوذ زبان انگلیسی – در انواع زبان ها می باشد. اسنل هورنبی با استفاده از واژه ی آلمانی blickwechsel “با دو معنای “تبادل نقطه نظر” (کانال بین فرهنگی) و “تبادل دیدگاه” (تغییر دیدگاههای پژوهش میان رشته ای)” (2006: 2) این مورد را بخوبی شرح می دهد. و بررسی شامل طیف گسترده ای از موضوعات، مضامین و رویکردهای بی نظیری می باشد.

آنتونی پیم در تایید مطالعات ترجمه کاملا صریح و دقیق از واژه “میان رشته” استفاده می کند که به موجب آن در این حوزه “همه تبادلات شگفت انگیز اتفاق می افتد،” وی هشدار می دهد که دستاوردهای اخیر در زمینه ی مطالعات ترجمه احتمالا بیشتر از” توجه به ارزش های رشته ای به مبحث چندمعنایی دشوار آن” می پردازد (پیم 1998Pym, Anthony 1998 Method in Translation History. Manchester: St. Jerome.: 198). هنگام بررسی کردن “دشواریهای پیرامون فرآیند ترجمه و عمل ترجمه”، ابهام معنایی نیز تا حدی وارد این حوزه می شود (هولمز 2000/1972Holmes, James 1972/2000 “The Name and Nature of Translation Studies.” In The Translation Studies Reader, ed. by Lawrence Venuti, 172–186. London: Routledge.: 173). شمار روزافزون نظرات و کاربردهای رایج واژه ی ترجمه (در حوزه مطالعات ترجمه و بیرون از این حوزه) پژوهشگران این حوزه را بسیار نگران ساخته و این در حالی است که بحثی داغ22.هم اندیشی در مورد “ترجمه ی فرهنگی” در مجله ی مطالعات ترجمه روتلیج بعضی از نکات مورد بحث ویژه را، پیرامون خطرات استفاده از ترجمه در مفهوم استعاری که معمولا در حوزه ی مطالعات ترجمه بررسی نمی شود، شرح می دهد. واکنش های تیموزکو (2010Tymoczko, Maria 2010 “Translation Studies: Forum on Cultural Translation. A Response.” Translation Studies 3 (1): 106–110.) و چسترمن (2010Chesterman, Andréw 2010 “Translation Studies: Forum on Cultural Translation. A Response.” Translation Studies 3 (1): 103–106.) از مصادیق جالب توجه این دیدگاه هستند. در این زمینه به راه افتاده است.

جدیدترین نمونه ی این مبحث در همین شماره از مجله (برمز و همکاران، 2012Brems, Elke, Reine Meylaerts, and Luc Van Doorslaer 2012 “A Discipline Looking Back and Looking Forward. An Introduction.” The Known Unknowns of Translation Studies. Special issue of Target 24 (1): 1–15.) تحت عنوان موضوع استقلال در برابر قابلیت پذیرش به عنوان دو قطب مخالف مطرح شده است، بر طبق عقیده ی صاحبنظران موقعیت فعلی این رشته باید مجددا و بطور کامل ارزیابی شود – آنان بر گذشته ی این رشته صحه می گذارند و در عین حال به آینده ی آن امیدوارند – از نظر آنها وضعیت مطالعات ترجمه ناپایدار است و این رشته بر سر دو راهی قرار دارد؛ از یک سو تمایل وجود دارد که “این رشته از رشته های مجاور و صنعت تفکیک شود” و از سوی دیگر “ضرورت حفظ پویایی و پایداری آن احساس می شود” (برمز و همکاران 2012Brems, Elke, Reine Meylaerts, and Luc Van Doorslaer 2012 “A Discipline Looking Back and Looking Forward. An Introduction.” The Known Unknowns of Translation Studies. Special issue of Target 24 (1): 1–15.: 6). ظاهرا پارادوکس مطالعات ترجمه این است که درجه ی مشخصی از استقلال فکری برای بقای این رشته ضروری است در حالی که امروزه برای مرتفع ساختن چالش های مطرح شده و مرتبط با زمینه های ترجمه ، قابلیت پذیرش {موضوعات دیگر در} آن نیز باید افزایش یابد. به عنوان نمونه ما تنها اثرات تکنولوژی بر شیوه ی تفکر، ارتباط و برقراری رابطه با یکدیگر – که همه ی آنها لازمه ی ترجمه هستند – را مطرح نمودیم (کرونین 2013Cronin, Michael 2013 Translation in the Digital Age. London: Routledge.). به علاوه همانطور که محققان مطالعات تطبیقی و پژوهشگران ادبیات جهان خاطر نشان می سازند، آنها هنوز به دنبال راههای دستیابی به پیکربندی اخلاقی و سیاسی متون چند زبانه و میان فرهنگی هستند (میلرتس 2006Meylaerts, Reine 2006 “Heterolingualism in/and Translation: How Legitimate are the Other and His/Her Language? An Introduction.” Heterolingualism in Translation. Special issue of Target 18 (1): 1–15.؛ بسنت 2012Bassnett, Susan 2012 “Translation Studies at Cross-roads.” In The Known Unknowns of Translation Studies, ed. by Elke Brems, Reine Meylaerts, and Luc van Doorslaer, Special issue of Target 24 (1): 15–25.). در کل مولف با سوزان بسنت هم عقیده است که برای داشتن درک بهتر از دنیای جدید به “مدارهای جدیدی نیاز داریم که رشته های بیشتر و روش های دیگر مطالعه را شامل می شود” (2012Bassnett, Susan 2012 “Translation Studies at Cross-roads.” In The Known Unknowns of Translation Studies, ed. by Elke Brems, Reine Meylaerts, and Luc van Doorslaer, Special issue of Target 24 (1): 15–25.: 23). قابلیت پذیرش رویکردهای جدید {در حوزه ی مطالعات ترجمه} باید همواره با آگاهی از خطرات مرتبط با قرض گیری واژگانی و بسط استعاری، بخصوص واژگان اساسی (مانند ترجمه) تعدیل شود، چرا که آنها” آب را گل آلود می کنند” و اساسا تفاوت های اخلاقی را پنهان می کنند در نتیجه “به جای تقویت کردن ارتباط میان رشته ها مانع ایجاد ارتباط می شوند” (چسترمن 2010Chesterman, Andréw 2010 “Translation Studies: Forum on Cultural Translation. A Response.” Translation Studies 3 (1): 103–106.: 105). بسنت در تعریف میان رشته ای از عبارت استعاری تقریبا عجیبی استفاده می کند و آن را مجموعه ای از “میدان و مدارهای الکتریکی” می نامد، این عبارت که از پژوهش جدید “گذار” بونیان در آفریقا (2012: 23) وامگیری شده است برای مطالعات ترجمه بسیار مناسب است چرا که در برگیرنده ی یکی از انگیزه های اساسی برای پیشبرد فعالیت های مترجم یعنی ایجاد ارتباط (بین گذشته و حال؛ مکان های دور و جهان بینی های متفاوت) می باشد. دراین دیدگاه که مطالعات ترجمه حوزه ای میان رشته ای در نظر گرفته می شود قابلیت پذیرش و انتقال گسترش می یابد و در نتیجه پیشرفت ذهنی از طریق کانال ارتباطی و ایجاد رابطه تقویت می شود نه از طریق تغییر و تعارض.

در این دیدگاه دوگانه ی احتیاط و هیجان که در این شماره بررسی شده است، تعریف مجددی از ترجمه تئاتر مطرح است و امیدواریم راههای جدید ارتباط بین ترجمه و تئاتر را پیش روی ما قرار دهد. ترجمه تئاتر که (تا حدی ناعادلانه) با عنوان “مناسبات ضعیف مطالعات ترجمه” (لفور a1992Lefevere, André 1992a Translating Literature: Practice and Theory in a Comparative Literature Context. Modern Language Association of America.: 178) شناخته شده به عنوان یکی از پرطرفدارترین حوزه های پژوهش مطرح است و موقعیت ترکیبی آن مانع از پیشبرد این حوزه می باشد؛ این حوزه فصل مشترک حوزه فعالیت محققان زبان و ادبیات (در اینجا تاکید بر متن نمایشی در قالب ادبیات می باشد) و پژوهشگران عرصه تئاتر (که بیشتر به موضوعات نشانه شناسی و ماهیت نشانه شناسی تئاتر علاقه مند هستند) می باشد. از این دیدگاه ترجمه تئاتر به عنوان زیرشاخه ی مطالعات ترجمه در نظر گرفته نمی شود و موضوع بحث مولف بررسی ترجمه و تئاتر به عنوان یکی از “مدارهای جدیدی” است که بسنت معرفی کرده است. دیگر مقالات مرتبط در این شماره از مجله در راستای این بحث مطالبی ارائه می دهند.

2.ترجمه در تئاتر: نمایشنامه، نمایش و اجراگری

تمایل حوزه های مختلف به بررسی فصل مشترک ترجمه و تئاتر33.در کنار پژوهش ها و منابع ویرایش شده که در این مقاله ذکر شده اند، طی پنج سال گذشته، درباره ی فصل مشترک تئاتر و ترجمه همایش های موفقی برگزار شده است (وینا 2008، ورونا 2010، بلفاست 2011، سالفورد 2013 که بزرگترین همایش ها بوده اند). شماره های ویژه ی مجلات و هم اندیشی ها در مجله ی تئاتر (2007)، مجله ی مطالعات رمانس (2008)، مجله نظرات صاحبنظران درخصوص پذیرش کلاسیک (2010)و مجله ی مروری بر تئاتر معاصر (2011)نیز قابل ذکر هستند. کارگروه ترجمه در مجمع بین المللی تحقیقات تئاتر (IFTR) و مجله آنلاین قوی که فقط مربوط به مترجمان تئاتر است (با نام مرکورین) توسط آدام ورنسی راه اندازی شد به آدرس: http://​drama​.UAC​.edu​/mercurian​.html. در دو دهه اخیر بیش از پیش مشهود است. با جهانی سازی عوامل و اجرا در تئاتر معاصر ، ترجمه در محوریت قرار گرفته است چرا که ابزاری برای انتقال تعاملات فرهنگی در اجرای تئاتر (بینس و همکاران 2010Baines, Roger, Cristina Marinetti, and Manuella Perteghella (eds) 2010 Staging and Performing Translation. Basingstoke: Palgrave Macmillan.؛ زاتلین 2005Zatlin, Phyllis 2005 Theatre Translation and Film Adaptation: A Practitioner’s View. Clevedon: Multilingual Matters.) و جایگاهی برای ساخت و اشاعه مفاهیم “بیگانگی و دیگری” (کورن 2007Curran, Beverly 2007 Theatre Translation Theory and Performance in Contemporary Japan. Native Voices, Foreign Bodies. Manchester: St. Jerome.) می باشد. در جای دیگر بحث شده است که مباحث ترجمه در تئاتر معاصر به گونه ای رواج یافته که بسیار فراتر از ترجمه متون نمایشی به آن پرداخته شده است – از زیبایی شناسی اجرای چند زبانه گرفته تا استفاده از مفسران برای عرضه ی محصولات چند فرهنگی و افزایش ترجمه های (محصولات) زبان بیگانه که با زیرنویس منتشر می شوند (مارینتی 2013Marinetti, Cristina 2013 “Transnational, Multilingual and Post-dramatic: The Location of Translation in Contemporary Theatre.” In Theatre Translation in Performance, ed. by Silvia Bigliazzi, Paola Ambrosi, and Peter Kofler, 27–38. London: Routledge.). با وجود گسترش علاقه مندی به این موضوع، پیشرفت در زمینه ای که بسنت بسیار متاثرانه از آن با عنوان “فقدان نظریه در این حوزه” (1998: 90) یاد می کند ظاهرا نسبت به همیشه دست نیافتنی تر است.

با توجه به پژوهش های گسترده و جامع در و پیرامون ترجمه تئاتر در سالهای اخیر، ممکن است حتی بررسی سطحی همه ی رویکردها و مضامین امری عظیم بشمار آید. تمایل اصلی مولف در این پژوهش تاید تغییراتی است که در مطالعات تئاتر رخ داده است ؛ یعنی حرکت از نمایشنامه و اجرا در قالب بیان (دال بر چیزی بودن) بسوی جنبه اجراگری (انتقال نظام موجود دلالت). البته جهت گیری نظری جدید و مهمی در علوم انسانی مشاهده شده که عمدتا بر پژوهش بخصوص تحقیق در زمینه جنسیت و فرهنگ تاثیرگزار بوده است. این جهت گیری های جدید بوسیله مطالعات ترجمه بخصوص در رابطه با باز نکردن مفاهیم هویت کاملا درک شده اند (سیمون 1996Simon, Sherry 1996 Gender in Translation. London: Routledge.؛ گنتزلر 2008Gentzler, Edwin 2008 Translation and Identity in the Americas. London: Routledge.) اما مفهوم اجراگری باید هنوز هم بطور کامل در ارتباط با ترجمه تشریح شود. این توضیحات در چهارچوب مقاله ی حاضر نمی گنجد چرا که هدف مولف در اینجا صرفا تصدیق اهمیت این حوزه برای ایجاد کانال های ارتباطی میان رشته ای بین ترجمه و مطالعات تئاتر در آینده می باشد. پژوهش قبلی مولف لزوما به جنبه هایی تاکید دارد که تغییر بحث از مفاهیم کلی نمایش به اجرا را توضیح می دهند.

مری اسنل هورنبی (2007: 116–109) در بررسی اجمالی و روشنگرانه ی نگرش های اصلی در ترجمه تئاتر و در ارتباط با تغییرات کلی در مطالعات ترجمه، سه رویکرد نظری عمده را مشخص می کند: رویکرد نشانه شناختی، رویکرد کلی گرا و رویکرد اجتماعی-فرهنگی. در دو رویکرد نشانه شناختی و کلی گرا، “اجراگری” (jouabilite/spielbarkeit) معیار اصلی برای تحلیل و ارزیابی ترجمه تئاتر محسوب می شود. اجراگری به دلیل قرابت با نظریه های تعادل، که در این نظریه ها اجراگری تداوم ترجمه پذیری است، از سوی رویکردهای اجتماعی – فرهنگی که این حوزه را مفهومی تاریخی می دانند (بسنت 1991Bassnett, Susan 1991 “Translating for the Theatre: The Case against Performability.” TTR 4 (1): 99–111.: 105–104) مورد انتقاد واقع شد. چرا که از منظر آنها این مفهوم بیشتر از آنکه به عنوان معیار ارزیابی کیفیت در نظر گرفته شود نشانگر مناسبات قدرت است (بسنت 1998Bassnett, Susan 1998 “Still Trapped in the Labyrinth: Further Reflections on Translation and Theatre.” In Constructing Cultures, ed. by Susan Bassnett, and André Lefevere, 90–108. Clevedon: Multilingual Matters.؛ آلتونن 2000Aaltonen, Sirkku 2000 Time-sharing on Stage. Drama Translation in Theatre and Society. Clevedon: Multilingual Matters.)44.برای شرح مفصل “اجراگری” به مقاله ی اسپاسا (2000Espasa, Eva 2000 “Performability in Translation: Speakability? Playability? Or Just Saleability?” In Moving Target: Theatre Translation and Cultural Relocation, ed. by Carole-Anne Upton, 49–63. Manchester: St. Jerome.)و برای مطالعه ی ارتباط این موضوع با رویکرد نشانه شناختی به مقاله ی مارینتی مراجعه کنید (2005Marinetti, Cristina 2005 “The Limits of the Playtext: Translating Comedy.” New Voices in Translation Studies 1: 31–42.).. سیلویا بیگلیازی، پیتر کانلر و پائولا امبروسی، در مقدمه ی جامع و کامل خود که برای جدیدترین مجموعه مقالات درباره ترجمه تئاتر ارائه می دهد، “موقعیت فعلی ترجمه تئاتر” (بیگلیازی و همکاران 2013Bigliazzi, Silvia, Paola Ambrosi, and Peter Kofler 2013 “Introduction.” In Theatre Translation in Performance, ed. by Silvia Bigliazzi, Paola Ambrosi, and Peter Kofler, 1–27. London: Routledge.: 4) را با قرار دادن دقیق آن در فصل مشترک ادبیات و نمایش و مرز مشترک انبوهی از تولیدات متنی و باز تولید تعیین می کنند، اندرو لفور این فصل مشترک را “بازنویسی” (b1992Lefevere, André 1992b Translation, Rewriting and the Manipulation of the Literary Fame. London: Routledge.) و “شکل گیری قدرت” نمایش نامید. اگرچه از زمان تحول فرهنگی در دهه ی 90 (مارینتی 2011Marinetti, Cristina 2011 “Cultural Approaches.” In Handbook of Translation Studies. Vol. 2, ed. by Yves Gambier, and Luc van Dorsaaler, 26–30. Amsterdam: John Benjamins.)به مبحث نسبیت تفسیر و تعدد برداشت در مطالعات ترجمه بسیار پرداخته شده است، مفهوم نمایش رواج چندان نداشته و قطعا نیازمند باز نگری است.

مدت هاست که مطالعات تئاتر، مفهوم نمایش را جدا از ریشه های نشانه شناختی آن (آن را بصورت متنی در نظر می گیرد که مطابق چندین نظام نشانه ای قابل فهم است) و در قالب پدیده ای جامع بررسی نموده است که همه اشکال بازنمودهای فرهنگی را به تصویر می کشد. هاروین کارلسون خاطر نشان می سازد که “نمایش مفهومی اساسا چالش برانگیز است” که صراحتا به “همه ی فعالیت هایی که با توجه انجام می شوند” اشاره دارد (کارلسون 2003Carlson, Marvin 2003 Performance: A Critical Introduction. London: Routledge.: 5–4). نمایش نیز همانند ترجمه فعالیتی است که تحت کنترل عوامل اجتماعی است؛ به عبارت دیگر، زمانی یک عمل به نمایش تبدیل می شود که اصول اجتماعی- تاریخی، کاربرد روزمره و سنت آن را تایید می کنند. از دیدگاه ریچارد شچنر، یکی از بنیانگزاران مطالعات هنرهای نمایشی، نمایش وسیله ای اساسی است که از طریق آن جهان “به صورت یک نمایش که باید در آن ایفای نقش کرد قابل درک است نه به صورت کتابی که آن را می خوانیم” (2002: 21). مزیت این دیدگاه فراهم آوردن زمینه ای است که مخاطبان به پدیده های فرهنگی (از قبیل هنرهای اجرایی، ورزش یا زندگی روزمره) به نحوی نزدیک شوند که آنها را به الگوهای آموزش و نوشتار محدود نمی کند. مفهوم اجراگری که به نمایش مرتبط است، مفهوم مهم “عاملیت” را با خود به همراه دارد بدین معنا که نشانه های فرهنگی از طریق واسطه خوانده یا منتقل نمی شوند بلکه “در عمل، تعامل و رابطه” ساخته و مشترکا ساخته می شوند.” (شچنر 2002Schechner, Richard 2002 Performance Studies. An Introduction. 2nd edition. London: Routledge.: 24)

مفهوم اجراگری در مطالعات فرهنگی که در اصل از نظریه کنش گفتار آستن گرفته شده است در مفهوم سازی جنسیت ریشه دارد. جودیت باتلر اجراگری را با دو عبارت “پیش بینی” و “بازگویی” تعریف می کند (2006: xv). از این منظر هر شکلی از هویت، به عنوان مثال مونث، واقعیتی درونی نیست بلکه پدیده ای است که همواره از طریق زبان و دیگر صورت های فرهنگی تولید و بازتولید می شود در نتیجه طبیعی سازی شده و ذاتی در نظر گرفته خواهد شد. این امر برای تحقق اهدافی که ما دنبال می کنیم مفید است زیرا فرصتی فراهم می شود تا مسائل مختلف مطرح شوند، این موضوعات به حوزه ی اجرای متن ترجمه شده یا قابلیت اجرای متن نمایشی مرتبط نیست بلکه با نیروی متن در اجرا، عملکرد و نحوه ی عملکرد در “قالب نمایش” سر و کار دارد (شچنر 2002Schechner, Richard 2002 Performance Studies. An Introduction. 2nd edition. London: Routledge.: 32). از این منظر، “در متون نمایشی هیچ معنایی برای انتقال دادن وجود ندارد و در حقیقت “نیروی اجراگری” است (وورتن 2003Worthen, William B. 2003 Shakespeare and the Force of Modern Performance. Cambridge: Cambridge University Press.: 13–9)که از طریق مجموعه ای از “بازگویی ها” (باتلر 2006Butler, Judith 2006 Gender Trouble. 3rd edition. London: Routledge.) یا به بیان ساده و روشن از طریق “بازنویسی ها” تبدیل و منتقل می شود. تصور می شود اجرای نمایشی علاوه براینکه بوسیله ی متن تعیین می شود معانی احتمالی متن را در قالب بازیهای های روی صحنه و اجرای همراه با نیرو ایجاد، بافت سازی و تعیین کند(ورتن 2003Worthen, William B. 2003 Shakespeare and the Force of Modern Performance. Cambridge: Cambridge University Press.: 25). متون نمایشی “احتمالا با نیروی نمایشی معنادار از طریق مجموعه ای گسترده از رفتارهای صحنه ای” که بسیاری از آنها “به حوز های فرهنگی فراتر از شرایط حاکم بر محصولات نمایشی به زبان اصلی” تعلق دارند (25)، اجرا می شوند. بزرگترین مزیت بررسی ترجمه در قالب اجراگری فراهم آوردن شرایطی است که نسخه های اصلی و ترجمه شده، متون مبدا و مقصد، متون نمایشی و نمایش ها در یک راستا قرار می گیرند، در این پیوستار میزان دوری از متن مبدا موجود مورد نظر نیست بلکه تاثیر متن با ترکیب بندی مجدد (نمایش) بر فرهنگ مقصد و شبکه های انتقال و پذیرش از سوی مخاطب {دریافتِ مفهوم}، ملاک توجه قرار می گیرد.

در این جا برای روشن ساختن ارتباط میان نمایش و اجراگری با مضامین کلی شماره ی حاضر و اثبات این مطلب که مفاهیم ارائه شده شالوده ی مقالات مولف را تشکیل می دهند، دو مثال ذکر می شود که توضیح می دهد چگونه در نظر گرفتن بررسی ترجمه در قالب “اجراگری” ممکن است رویکرد ما نسبت به ترجمه در تئاتر را بطور کلی تغییر دهد. این دو مثال مربوط به دو حوزه ی اصلی است که در مباحث قبلی ترجمه محور توجه قرار گرفته اند و عبارتند از: نقش تماشاچیان و مسئله ی گویش.

نگاه ما به ترجمه ی تئاتر از منظر اجراگری با مفهوم سازی مجدد نقش تماشاچیان و بازنگری مفاهیم کلی تر پذیرش {از سوی تماشاچیان} همراه است. جانستون در همین شماره درباره ی مقاومت احتمالی تماشاچیان سخن به میان می آورد و عنوان می سازد که این مقاومت چندان بر انتظارات یا هنجارهای محدود کننده مبتنی نیست بلکه بخشی از فعالیت “خلاق مشارکتی” می باشد که زاییده ی اجرای زنده است. عبارت “نوشتن رو به جلو” که جانستون پیشنهاد می دهد فرصتی فراهم می کند تا ترجمه بصورت مجموعه ای از مطالب باز و در ارتباط با کل فرآیند نمایش صحنه ای و پذیرش {از سوی تماشاچیان} در نظر گرفته شود. در این مفهوم ترجمه به غنای ابعاد اجرای زنده کمک می کند و از نظر جانستون “جزء سازنده ی میزانسن” است (ص 66 همین شماره). با وجود اینکه هاردویک از نقش “تفسیرگری” تماشاچیان سخن می گوید نه از نقش “تماشاگری” اما به نتایج مشابه دست می یابد و عنوان می کند که تماشاچیان با ورود به نمایش، بصورت انفرادی یا گروهی، از عوامل ترجمه و جایگاه تبدیل گفتمان های فرهنگی و اخلاقی به حساب می آیند.

بیشتر مباحث پیرامون ترجمه گویش در تئاتر حول محور زبانشناسی، سبک شناسی و مسئله اجتماعی- فرهنگی انجام شده است. مسئله ی گویش در تئاتر با ارائه ی راهکارهای مختلفی که ویژگی های زبانشناختی، سبک شناختی یا نمایشی گفتار صحنه ای را منتقل یا بازآفرینی می کنند مرتفع شده و یا بر حسب تاثیر نقش سیاسی ترجمه ی گویش در ادوار مختلف در اقتدار بخشی به گروههای اقلیت55.برای بدست آوردن اطلاعات مربوط به ترجمه ی گویش و بررسی دیدگاههای مختلف درباره ی موضوع گویش در ترجمه ی تئاتر/ نمایشنامه به رساله ی دکترای چاپ نشده ی مولف مراجعه کنید (مارینتی 2007Marinetti, Cristina 2007 Beyond the Playtext: Beyond the Playtext: The Relationship between Text and Performance in the Translation of Il servitore di due padroni. PhD thesis. University of Warwick Publications (WRAP). Available at http://​wrap​.warwick​.ac​.uk​/2402/ (Accessed: 30/05/2013).: 52–51، 211–198). تعریف شده است. لادوسور و هاردویک با بررسی ترجمه در قالب اجراگری و عمدتا تبدیلی و مناسبتی، در این شماره نشان می دهند که از گویش در تئاتر می توان برای خلق فضایی به منظور ایجاد ارتباط و درک فرهنگ های مختلف در دوره های مختلف استفاده کرد. گویش یورکشایری در مثالی که هاردویک ارائه می کند بین مصیبتی که سرزمین تبس ادیپ را ویران کرد و بیماری تب برفکی، “روابط ادراکی” خلق کرد. زیبایی شناسی دوزبانه ی گویش مانیتوبایی در مثال لادوسور فضایی برای تشخیص زبان ترکیبی که گونه ای از بازنمود شخصی و شناخت است خلق می کند. در هر دو مثال کاملا نشان شده است که ترجمه در تئاتر فقط جایگاهی برای نمایاندن “دیگری” نیست بلکه برای انتقال آگاهی و ایجاد درک مشترک می باشد.

مولف به جای تلاش برای بدست آوردن یک نظریه (یا مجموعه نظریه ها) مبهم درباره ی ترجمه تئاتر که بطرزی عجیب شیوه ای واحد برای درک این پدیده با همه ی پیچیدگی ها ارائه می دهد، معتقد است که بکارگیری یک رویکرد واقع گرایانه و خلاقانه تر به پیشبرد بررسی ترجمه در بسیاری از چیزهای مختلف تئاتر کمک خواهد کرد؛ این موارد عبارتند از ترجمه ی نمایشنامه برای اجرای روی صحنه یا خواندن، ترجمه در قالب زبانشناختی، فرهنگی ، ادبی، اجتماعی، هرمنوتیک، تاریخی، ایدئولوژیکی و زیبایی شناختی.

هدف ایجاد چارچوب و الگویی جدید و بنیادی نیست که همه ی موارد پیشین را نادیده بگیرد بلکه ارائه ی مفاهیم جدیدی است (از جمله مفهوم اجراگری) که می توانند در راستای ابزارهای تحلیلی موجود (تحلیل زبانشناختی، نشانه شناختی و فرهنگی) به ترجمه تئاتر راه پیدا کنند.

بدین ترتیب ما می توانیم دانش کنونی خود را افزایش دهیم در حالی که واژگان، مفاهیم، و روش شناسی ها را مجددا بررسی کرده با سایر رشته هایی که حوزه ی فعالیت نظری آنها با تئاتر و ترجمه مشترک است راهی ارتباطی ایجاد کنیم.

3.شماره ی ویژه ی مجله

مقالات جمع آوری شده در این شماره نقش ترجمه در تئاتر را در طیفی از زبانهای مختلف بررسی می کند- از زبان مانیتوبایی گرفته (لادوسور) تا فنلاندی (آلتونن)- بافت های فرهنگی – از بریتانیا و مصر امروزی (هاردویک) تا چین (اتول) – سنت های تئاتر – از عصر طلایی اسپانیا (جانسون) گرفته تا اجرای میان فرهنگی در عصر حاضر (اتول).

آنها همراه با این مقدمه تلاش می کنند تا فرایند بازنگری و تدوین مجدد ماهیت و نقش ترجمه را در تئاتر آغاز کنند و برای فهم ترجمه دیدگاههای جدید و ابزارهای فکری (در قالب مفهوم، تمرین و محصولی فرهنگی) ارائه دهند. آنها به طریق میان رشته ای و با تجربه و ترکیب رویکردهای نظری مختلف و شیوه های بررسی (تاریخی، اجتماعی، قوم نگاری، زیبایی شناختی، کاربردی و تجربی) به این مهم دست می یابند. این مقالات که نتیجه ی تحقیق در حوزه های خاص است ، مسائلی را مدنظر قرار می دهند که در مباحث فعلی مطالعات ترجمه نقش محوری دارند، می توان به این موارد اشاره کرد؛ نقش متغیر مترجم در بازار فرهنگ جهانی سازی (اتول و آلتونن) و ابعاد اخلاقی فعالیت های ترجمه (جانسون)- بخصوص مواردی که در کنش های جمعی دخیل هستند (لادوسور، اتول، هاردویک)، ایده ی مبتنی بر این امر که ترجمه ها جایگاه تعارض بین گفتمان های فرهنگی و زیبایی شناسی رقابت جویانه است (اتول، هاردویک)،اهمیت کنش در نظری سازی ترجمه (جانستون، آلتونن)، و نهایتا چالش های مربوط به مفاهیم و مدل های ترجمه که نتیجه ی چند زبانگی و میان فرهنگی بودن (لادوسور) است.

در اولین مقاله که مبنای “مدارهای جدید” (بسنت2012Bassnett, Susan 2012 “Translation Studies at Cross-roads.” In The Known Unknowns of Translation Studies, ed. by Elke Brems, Reine Meylaerts, and Luc van Doorslaer, Special issue of Target 24 (1): 15–25.: 23) بین ترجمه و مطالعات سنتی مطرح شد، لورنا هاردویک درباره ی نقش ترجمه در تحکیم و یا فروپاشی کانال ارتیاطی بین دنیای قدیم و جدید مطالبی دقیق مطرح می کند. ترجمه در مفهوم کلی “سفر متنی” وقتی به این اشکال تئاتری کهن (و اساسی) مانند اشکال تراژدی یونانی نزدیک می شود چالش های خاصی با خود به همراه می آورد. چگونه می توان نیروی تئاتر گروه کر یونانی را در تیرانوس ادیپ و آنتیگونه به خوانندگان امروزی منتقل کرد؟ البته پاسخ هاردویک امیدبخش و در عین حال متفاوت است. انتقال نمایشنامه ی یونانی به شیوه های مختلف انجام می شود: از طریق سبک های مختلف ترجمه که از لحاظ لحن و اصطلاحات و انتقال مفاهیم بین شعر و نثر متفاوت هستند و طبق تحلیل دقیق سبک های متون مختلف که توسط هاردویک انجام شد از طریق ایجاد “روابط ادراکی” بین دنیای قدیم و میزان توجه دنیای مدرن صورت می گیرد.

در تحقیق وی تاثیر تصمیم گیری های مختلف در باب ترجمه بر تحکیم و یا از هم گسستن ارتباط دنیای متون کهن و دنیای جدید خوانندگان امروزی تصریح می شود.

در این تحلیل ها ، که اغلب مستلزم همکاری محققان یونانی با نمایشنامه نویسان است، مفاهیم دشوار و ترجمه ناپذیر متون کهن- مانند مفهوم philia (به معنای دوستی، عشق، خانواده، اتحاد و ترکیب)- در نسخه های ترجمه شده نادیده گرفته و ترجمه نشده رها می شوند صرفا به دلیل اینکه این موارد از طریق عناصر دیگر نمایش (مانند نورپردازی و صحنه پردازی) به خوبی به بینندگان منتقل خواهند شد. تغییرات در بافت نمایش بر پذیرش ترجمه نیز تاثیرگزار است. وقتی تیمبرلیک ورتنباکر ترجمه ی آنتیگونه را مدت کوتاهی بعد از حادثه ی 11 سپتامبر در اختیار مخاطب مصری در قاهره قرار داد نیروی اجراگری آن در موقعیت سیاسی نمایش اولیه و تشدید جنگ بین اعراب و اسرائیل منعکس شد و از متن مبدا یا مقصد دریافت نشد.

“پویایی ترجمه ی میان فرهنگی” مجالی فراهم می آورد تا صدای متون کهن نه تنها از طریق متن ،راهی برای برقراری ارتباط با مترجم یا نمایشنامه نویس معاصر، بلکه در اجرا و در قالب برقراری ارتباط خلاقانه و سازنده با کارگردان، طراح، اجراگران و تماشاچیان شنیده شود. در اینجا توصیف هاردویک از ترجمه در تئاتر مفهوم “به اشتراک گذاری زمان” در متون نمایشی که توسط سیرکو آلتوس ارائه شد را به ذهن متبادر می سازد (2000: 28). در اینجا (نقش)شرکت کنندگان مختلف در فرایند ترجمه و نمایش روی صحنه برجسته می شود به علاوه نظریه ی بازنویسی لفور نیز تداعی خواهد شد، بر طبق این نظریه اثر نویسنده “عمدتا از طریق برداشت های نادرست و تعابیر غلطِ” عرضه شده تاثیرگذار خواهد بود (لفور 1982Lefevere, André 1982 “Mother Courage’s Cucumbers: Text, System and Refraction in a Theory of Literature.” Modern Language Studies 12 (4): 3–22.: 4). این سوء برداشت ها را نمی توان انحراف (فرهنگی، زبانشناختی یا ایدئولوژیکی)از متن مبدا در نظر گرفت بلکه به منزله ی تغییراتی سازنده تلقی می شوند که جزء لاینفک ماهیت فرهنگ و انتقال آن است.

در مقاله ی لوئیس لادوسور، ماهیت اجرایی فرهنگ اساس بحث تلقی می شود و تاثیر ترجمه در تئاتر بر نحوه ی بیان (و احتمالا مهمتر از آن) و ساخت هویت دوزبانه ی مانیتوبایی بررسی می شود. لادوسور با تحلیل ترجمه و خلق سه گانه دوزبانه ی راجر اوگر با عنوان Suite manitabaine ظرفیت بالقوه ی انواع مختلف “راهکارهای ترجمه ی صحنه ای” راآشکار می سازد که باعث تقویت و نیز کمک به خلق زیبایی شناسی دو زبانه ی نمایشنامه ها می شود. تحلیل وی نشان می دهد که چگونه می توان از زیرنویس به عنوان ابزاری خلاقانه برای ارائه ی روایتی جایگزین متن گفتاری استفاده کرد که برداشت های احتمالی (بینندگان) از نمایش را دو چندان می سازد. علاوه بر این با قرار گرفتن فرد تهیه کننده ی زیرنویس روی صحنه و برقراری تعامل وی با هنرپیشگان، ترجمه به عنوان جزء تشکیل دهنده ی نمایش قابل رویت است و به نمایشنامه های اوگر بعد دوزبانگی می بخشد، این بعد مصداقی از تجربه ی تلفیقی شخصیت هاست.

نظریه ی ترجمه ی تئاتر که بر درک نشانه شناختی فرایند ترجمه مبتنی است، مانند نظریه ی مورد تایید بسنت (1990Bassnett, Susan 1990 “Translating for the Theatre: Textual Complexities.” Essays in Poetics 15 (1): 71–83.؛ 1998) و نظریه ی اسنل هورنبی (2007Snell-Hornby, Mary 2007 “Theatre and Opera Translation.” In A Companion to Translation Studies, ed. by Piotr Kuhiwczak, and Karin Littau, 106–119. Clevedon: Multilingual Matters.)- که در تلاش برای روشن شدن تمایزات بین متون نمایشی و متون تئاتر است- نمی تواند در مورد بافت هایی مانند نمونه های ارائه شده توسط لادوسور صدق کند زیرا ترجمه ی بین زبانی در متون نمایشی کاربرد ندارد ولی در نمایش مورد استفاده قرار می گیرد. برخلاف متون نمایشی (که بخودی خود قابل فهم هستند) ابزارهای ترجمه ی صحنه ای “کاملا اجرایی هستند یعنی تنها از طریق اجرا موجودیت می یابند” (صحنه 357 همین شماره).

مقاله ی دیوید جانستون که مبحث آن از زیبایی شناسی به علم اخلاق تغییر می کند موضوع ترجمه در تئاتر را از دیدگاه دوگانه ی نظریه و عمل مورد بررسی قرار می دهد. جانستون که مترجم و محقق ترجمه است، متن را “شی نشاندار” توصیف می کند که “در برگیرنده ی اطلاعات” و مهمتر از آن“ذاتا زایا”ست.

وی با منعکس ساختن مخالفت بنجامین با ترجمه به عنوان ابزاری برای انتقال اطلاعات، خواننده را ترغیب می کند تا متون را در قالب فرایندهای فهم، تحقیق و به اصطلاح وی پیشگفتار بررسی کند. تحلیل هوشیارانه ی جانستون از راهکارهای خود برای ترجمه ی شماری از نمایشنامه های مختلف عصر طلایی در سراسر جهان نشان می دهد که فهم ترجمه بصورت اجراگری که عاملیت و تغییرشکل در آن حائز اهمیت است نه تنها برای رویکردهای تاریخی، زیبایی شناختی و ادبی ترجمه بلکه از لحاظ کنش و هرمنوتیک نیز سودمند می باشد.

مقاله ی سیرکو آلتونن صراحتا ارتباطی میان رشته ای ایجاد می کند که هدف آن مقایسه ی چارچوب تحلیل پدیده های فرهنگی در قالب نمایش و رویکرد جامعه شناختی نسبت به ترجمه است. آلتونن که مفهوم “تولید” را از برونو لاتور اقتباس کرده است درک ترجمه در جامعه را کاملا نسبی می داند و توصیف جامعی از فرایند تولید نسخه ی فنلاندی نمایشنامه ی incendies(شعله ها) نوشته ی وجدی مواواد نویسنده ی فرانسوی-لبنانی ارائه می کند. نوآوری این مقاله مربوط به تلاش آلتونن برای تهیه ی مدلی به منظور مقایسه ی نسخه های مختلف متن نمایشنامه و نقش های مختلفی است که اجراگران در فرایند ترجمه ایفا می کنند. موضوعات قدرت و اعتماد در فرایند ترجمه رکنی اساسی است چرا که تحلیل دقیقی از تعامل و رفتار اجتماعی مطابق چارچوب نمایشی شچنر ارائه می دهد که از حیث اهمیت برای پژوهش در حوزه ی ترجمه با تحقیق در زمینه ی کنش های متنی برابری می کند. طبق نظر آلتونن پژوهش های آتی در این راستا باید از زاویه ی دید جامعه شناختی نیز مورد توجه قرار گیرند وی به استناد مدارک و مصاحبه همراه با مشاهده توصیف جامعی از این فرایند ارائه می دهد که نمونه ی اولیه ی آن در مقاله ی مارینتی و رز (2013Marinetti, Cristina, and Margaret Rose 2013 “Process, Practice and Landscapes of Reception: An Ethnographic Study of Theatre Translation.” Translation Studies 6 (2): 166–182.) یافت می شود.

اِمِر اتول نیز در آخرین مقاله بحث را به جنبه ی جامعه شناختی می کشاند اما دیدگاه متفاوتی را اتخاذ می کند، وی در خصوص مفهوم سرمایه ی فرهنگی و بدن در بستر کنش نمایش میان فرهنگی که از سوی پیر بوردیو مطرح شد، تحقیقی کاملا نظری انجام می دهد.اتول بعد از سفر گروه تئاتر ایرلندی به پکن (برای اجرای نمایشنامه ی عیاش دنیای غرب نوشته ی جی. ام. سینگ به زبان چینی معیار) نشان داد که چگونه ترجمه در بستر تئاتر میان فرهنگی جایگاهی برای رقابت گفتمان های فرهنگی، اخلاقی و زیبایی شناختی بوده و می تواند باشد. بعد از تغییر فضای نماشنامه به “سالن آرایش و زیبایی/ عشرتکده/ خانه ی فساد” در پکن عصر حاضر بین کارگردان (گاوین کوئین) و مترجمان چینی (یوسان و شااوهی وانگ) بر سر قومیت شخصیت اصلی اختلاف نظرهایی صورت گرفت. مطالعه ی موشکافانه و دقیق مکان اجرا و مصاحبه ها توسط اتول نشان می دهد که راهکارهای انتخابی ترجمه فقط راه حل های ساده ای برای مرتفع ساختن مشکلات نشانه شناختی و زبانشناختی است و انتخاب های مترجم لایه های چندگانه ی حساسیت های فرهنگی و قومی و باورهای اخلاقی و زیبایی شناختی را که شالوده ی منازعات قدرت می باشد، پنهان می کند. اتول نشان می دهد که در بستر ترجمه در تئاتر، اجراگران زن در عرصه ای ایفای نقش می کنند که سرمایه ی اندوخته ای آنان {هنر اجرا} اجازه نمی دهد مطابق با ساختار فیزیکی خود {بدن}اجرا کنند و استدلال وی این است که فرایندهای ترجمه در این بسترها را می توان بر حسب سرمایه (هنری) {بدن} به راحتی تحلیل نمود در این جا ساختارهای اجتماعی صحنه ی اجرا ساختارهای (شکل گرفته) ساختار فیزیکی اجراگران (بدن) را محدود می کند. تحلیل اتول، که عمدتا در قالب مدل مطالعاتی نمایش / تئاتر می باشد، از تحقیق بوردیو فاصله می گیرد؛ بوردیو بدن اجراگر را نسبت به ساختار {نمایش} مهمتر می داند، ظاهرا این اولویت بندی اصل غالب نظریه ی بوردیو در پژوهش ترجمه است 66.اولویت بدن نسبت به سرمایه در میان آثار پژوهشگران از جمله اینگهیلری(2005Inghilleri, Moira (ed.) 2005 Bourdieu and the Sociology of Translation and Interpreting. Special issue of The Translator 11 (2).) و ولف و فوکاری (2007Wolf, Michaela, and Alexandra Fukari (eds) 2007 Constructing a Sociology of Translation. Amsterdam: John Benjamins.) مشهود است.. اگر چنین “تحول فرهنگی” در ترجمه خارج از محدوده ی این چارچوب بررسی شود باید هرگونه مخالفت غیرمنطقی با نظریه های قبلی (مانند نظریه های مبتنی بر مفهوم هنجار و نظام های چندگانه) را مجددا سنجید و در پرتو یک نگرش نوین انتقادی، که با مواجهات میان رشته ای قوت می یابد، و شواهد تجربی، که برگرفته از مطالب جدیدی است که گونه های سنتی تحلیل را به چالش می کشد، آنها را دوباره ارزیابی کرد.

4.نتیجه گیری

طبق مفهوم استعاری “پیچ در پیچ” مدت ها ترجمه ی تئاتر بصورت تصویری از وضعیت نامشخص نمایشنامه و زبان و رابطه ی آن ها با نمایش تعریف شده است (بسنت 1998Bassnett, Susan 1998 “Still Trapped in the Labyrinth: Further Reflections on Translation and Theatre.” In Constructing Cultures, ed. by Susan Bassnett, and André Lefevere, 90–108. Clevedon: Multilingual Matters.). پنج مقاله ی این شماره نشان می دهد که چند شیوه ی مختلف برای خروج از این شبکه ی پیچ در پیچ بدست آمده است اما برای یافتن فصل مشترک تئاتر و ترجمه در بستر دنیای بیش از پیش نمایشی امروز، نیاز به مفاهیم تغییرپذیر و رویکردهای جامع تر احساس می شود. در تمام این مقالات نحوه ی گذر مفاهیم تئاتر و ترجمه از مرزهای مختلف نشان داده شده است.

در مقاله ی حاضر و مقالات بعدی بین ترجمه و تئاتر “از طریق این شبکه ی پیچ در پیچ” مرتبط با اشکال جدید تئاتر جهانی و چند زبانی و در فصل مشترک فرهنگ، زبان و نمایش “مدارهای جدید” شکل می گیرد. با تائید نیروی نمایش بالاخص پرداختن به مفهوم اجراگری می توان حوزه های جدیدی برای گسترش تحقیقات در عرصه ی تئاتر و ترجمه باز کرد، این حوزه بیشتر با موضوعات قدرت ، هویت و نیز هرمنوتیک تمرین تئاتر مرتبط است. به اعتقاد مولف از طریق این حوزه های جدید مواجهه با رشته های دیگر می توان به بیان واضحتری از موقعیت های مختلف و فهم بهتری از مفاهیم غنی ترجمه و نمایش دست یافت و یک کانال ارتباطی دوسویه ایجاد می شود که واژه شناسی، روش شناسی و تعاریف ترجمه، تئاتر و مطالعات نمایشی را غنا بخشیده و به چالش می کشد.

یک روش احتمالی برای انجام تحقیقات آتی در این حیطه می تواند ارزیابی ارتباط مفاهیم نمایش و اجراگری با حوزه های دیگر مطالعات ترجمه باشد – رسانه و فناوری نوین از مواردی هستند که بلافاصله به ذهن متبادر می شوند. نیروی اجرا و اجراگری در دنیای امروز مفاهیم خاص و سودمندی به شمار می آیند؛ امروزه فناوری های نوین سریع تر از همیشه تعاریف معمول تئاتر و ترجمه را به چالش می کشند. به عنوان مثال امروزه اجرای زنده به نحوی با فناوری در هم تنیده شده است که بر درک مخاطب از نحوه ی انتقال فرهنگ تاثیرات جدی خواهد داشت. کانینگ با دلایل محکم تعریفی ارائه می دهد:

تئاتر دیگر بواسطه ی مرزهای فیزیکی اجرای زنده شکل نمی گیرد. بلکه در سایت یوتیوب قرار داده می شود و از طریق انبوهی از وسایل الکترونیکی انتقال می یابد. تماشاچیان محلی اکنون جای خود را به مخاطبان جهانی می دهند.(کانینگ 2013Canning, Charlotte 2013 “Editorial: Looking Ahead.” Theatre Research International 38 (1): 1–4.: 2)

مرور بحث پیم در ابتدای مقاله ی حاضر در مورد استفاده از نرم افزارهای کد باز و انقلاب دیجیتالی که در حال حاضر در علوم انسانی در حال وقوع است (و بیشتر با ماهیت اجرای فرهنگ و ترجمه سرو کار دارد) کمکی نمی کند و فقط این سوال مطرح می شود که آیا “چندمعنایی دشوار” که بسیار مورد انتقاد واقع شده است می تواند بجای ارائه ی نقاط ضعف ، ارزش فرهنگی واقعی (سرمایه) مطالعات ترجمه را مطرح کند و آیا نظریه ی حاضر ما را به موفقیت های آتی در این حوزه به شیوه های نوین و جالب (و عمدتا)پیش بینی نشده سوق خواهد داد.