1.1Naar een holistische kijk op de vertaal-workflow

Onderzoek naar vertaalde taal herleidt vertaling gewoonlijk tot de handeling van het vertalen zelf. Dit verbergt de talrijke andere actoren die actief zijn in de vertaal-workflow, hier begrepen als het productieproces van een document zoals beschreven door Gouadec (2007Gouadec, Daniel 2007 Translation as a Profession. Amsterdam: John Benjamins. , Hoofdstuk 3). Met Muñoz Martin (2010Muñoz Martín, Ricardo 2010 “On Paradigms and Cognitive Translatology.” In Translation and Cognition, edited by Gregory M. Shreve and Erik Angelone, 169–187. Amsterdam: John Benjamins. , 179) meen ik dat de vertaal-workflow de periode omvat “beginnend vanaf het ogenblik dat de klant de vertaler contacteert en eindigend als de vertaling de klant bereikt, of wanneer de vertaler betaald wordt.” We kunnen dit inzicht ook benoemen als de “agency van de vertaling als een gebeuren […] dat inderdaad het product kan zijn van een gefragmenteerde en meervoudige vorm van menselijke agency” (Harvey 2003Harvey, Keith 2003 “ ‘Events’ and ‘Horizons’: Reading Ideology in the ‘Bindings’ of Translations.” In Apropos of Ideology, edited by María Calzada Pérez, 43–69. Manchester: St. Jerome., 69).

Corpusstudies van vertaling en meertalig taalgebruik hebben tot dusver nagelaten corpora te gebruiken die recht doen aan het feitelijke productieproces van een vertaling: “de revisie […] blijft vaak onzichtbaar in conventionele corpusgebaseerde studies die vertaalde en niet-vertaalde taal vergelijken” (Kruger 2012Kruger, Haidee 2012 “A Corpus-Based Study of the Mediation Effect in Translated and Edited Language.” Target 24 (2): 355–388. , 354). Een stap naar zo’n meer holistische studie van de vertaal-workflow wordt gezet door het effect van de revisie te bestuderen middels een vergelijking van manuscripten van vertalingen met hun gepubliceerde versie. Dit kan “leiden tot verbeteringen in de ecologische geldigheid van experimentele settings” (Muñoz Martin 2010Muñoz Martín, Ricardo 2010 “On Paradigms and Cognitive Translatology.” In Translation and Cognition, edited by Gregory M. Shreve and Erik Angelone, 169–187. Amsterdam: John Benjamins. , 179; zie ook Saldanha en O’Brien 2013Saldanha, Gabriela, and Sharon O’Brien 2013 Research Methodologies in Translation Studies. Abingdon: Routledge., 110) en “boeiende mogelijkheden bieden voor de analyse van de taal van vertalingen” (Utka 2004Utka, Andrius 2004 “Phases of Translation Corpus: Compilation and Analysis.” International Journal of Corpus Linguistics 9 (2): 195–224. , 223). Bij het gebruik van data afkomstig uit de corpusgebaseerde analyse van vertalingen, zou men rekening moeten houden met de invloed van revisoren, zeker waar het journalistieke teksten betreft, zoals bij Delaere (2015Delaere, Isabelle 2015 Do Translations Walk the Line? Visually Exploring Translated and Non-Translated Texts in Search of Norm Conformity. PhD diss. Universiteit Gent., 128). Om het gebruik van manuscriptversies bij corpusonderzoek te promoten, brengt dit artikel verslag uit over een analyse van grammaticale metaforen in vertaalde teksten vóór en na de revisie. Ik zal meer in het bijzonder onderzoeken hoe vertalers en revisoren op verschillende manieren de nominale of verbale stijl van een tekst beïnvloeden.

1.2Nominale en verbale stijl in Engels-Duitse vertaling

Men gaat er in het algemeen van uit dat het Duits een nominale stijl en bijgevolg een hogere informatiedichtheid verkiest (Göpferich 1995Göpferich, Susanne 1995 Textsorten in Naturwissenschafien und Technik: Pragmatische Typologie – Kontrastierung – Translation. Tübingen: Günter Narr., 420–421; Fabricius-Hansen 1999Fabricius-Hansen, Cathrine 1999 “Information Packaging and Translation: Aspects of Translational Sentence Splitting (German – English/Norwegian).” In Sprachspezifische Aspekte der Informationsverteilung, edited by Monika Doherty, 175–214. Berlin: Akademie Verlag., 203; Krein-Kühle 2003Krein-Kühle, Monika 2003 Equivalence in Scientific and Technical Translation: A Text-in-Context-Based Study. PhD diss. University of Salford., 160; Hansen-Schirra et al. 2009Hansen-Schirra, Silvia, Sandra Hansen, Sascha Wolfer, and Lars Konieczny 2009 “Fachkommunikation, Popularisierung, Übersetzung: Empirische Vergleiche am Beispiel der Nominalphrase im Englischen und Deutschen.” Linguistik online 39 (3): 109–118., 110). Desondanks hebben verschillende studies vastgesteld dat vertalingen naar het Duits regelmatig een verbale stijl vertonen. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat vertalers vaak nominale constructies van de brontekst omzetten tot verbale constructies, wat volgens sommigen zou kunnen wijzen op een effect van explicitering (Konšalová 2007Konšalová, Petra 2007 “Explicitation as a Universal in Syntactic De/condensation.” Across Languages and Cultures 8 (1): 17–32. ). Anderzijds kan het doorschijnen van de brontaal een rol spelen in de mate dat “vele verbale structuren letterlijk vertaald worden” (Hansen-Schirra 2011Hansen-Schirra, Silvia 2011 “Between Normalization and Shining-Through: Specific Properties of English – German Translations and their Influence on the Target Language.” In Multilingual Discourse Production: Diachronic and Synchronic Perspectives, edited by Svenja Kranich, Viktor Becher, Steffen Höder, and Juliane House, 135–162. Amsterdam: John Benjamins. , 147).

Deze ogenschijnlijk paradoxale situatie leidt tot wat Hansen-Schirra (136) aanduidt als een “hybridisatie” van de verbale en de nominale stijl. Volgens Teich (2003)Teich, Elke 2003 Cross-Linguistic Variation in System and Text. Berlin: de Gruyter. zouden Engelse structurele conventies doorschijnen in Duitse vertalingen, wat leidt tot een meer verbale stijl dan in niet-vertalingen. Anderzijds zullen vertalers hun tekst vaak aanpassen aan de normen van de doeltaal in een proces dat Baker (1996)Baker, Mona 1996 “Corpus-Based Translation Studies: The Challenges That Lie Ahead.” In Terminology, LSP and Translation: Studies in Language Engineering in Honour of Juan C. Sager, edited by Harold Somers, 175–186. Amsterdam: John Benjamins. als “normalisatie” benoemt.

In hun analyse van Engelse en Duitse vertaalde teksten vinden Hansen-Schirra et al. (2009Hansen-Schirra, Silvia, Sandra Hansen, Sascha Wolfer, and Lars Konieczny 2009 “Fachkommunikation, Popularisierung, Übersetzung: Empirische Vergleiche am Beispiel der Nominalphrase im Englischen und Deutschen.” Linguistik online 39 (3): 109–118., 112–113) een opmerkelijk groot aantal gewijzigde nominale constituenten, waaruit ze afleiden dat de vertalingen aangepast zijn aan de patronen van de doeltaal. Wat betreft de voorkeur voor een nominale dan wel verbale stijl, stellen ze ook vast dat Engelse vertalingen een meer nominale stijl vertonen dan Duitse (117).

Maar hoe weten we dat het de vertalers zelf zijn die hiervoor verantwoordelijk zijn? De hybridisatie paradox kan bestudeerd worden door te onderzoeken hoe vertalers en revisoren op een verschillende manier omgaan met het nominaliseren of verbaliseren van constructies in de brontekst. Door een onderscheid te maken tussen het gedrag van vertalers en revisoren kunnen we licht werpen op welke actoren verantwoordelijk zijn, en in welke mate, voor de nominale of verbale stijl van de eindtekst.

In Deel 2 van dit artikel stel ik een mogelijk structuur voor van de vertaal-workflow in omvattende zin en bespreek ik de revisie in de context van het vertalen. Deel 3 introduceert de notie van de grammaticale metafoor en bespreekt de toepasbaarheid ervan in de vertaalstudie, alsook de effecten van het gebruik van grammaticale metaforisering in vertaalde teksten. Deel 4 beschrijft de methode hier toegepast ter bestudering van nominalisering en verbalisering in het driedelige corpus. Deel 5 geeft voorbeelden van de meest voorkomende metaforiseringspatronen en geeft een kwantitatieve analyse van de frequentie waarmee metaforiseringspatronen voorkomen.

3.1Nominalisering en verbalisering als grammaticale metafoor

Dit onderdeel behandelt de theoretische achtergrond van de studie van nominalisering als grammaticale metafoor. Ik zal kort het concept van de grammaticale metafoor toelichten en hoe het werd toegepast in vertaalwetenschappelijke en contrastieve analyses. Vervolgens bespreek ik de effecten van de grammaticale metafoor in vertaalde taal evenals mogelijke motiveringen voor het gebruik ervan.

Nominalisering kan beschouwd worden als een vorm van ‘ideationale grammaticale metafoor’ (voor een overzicht van de oorsprong van dit concept, zie Taverniers 2003Taverniers, Miriam 2003 “Grammatical Metaphor in SFL: A Historiography of the Introduction and Initial Study of the Concept.” In Grammatical Metaphor: Views from Systemic Functional Linguistics, edited by Anne-Marie Vandenbergen, Miriam Taverniers, and Louise J. Ravelli, 5–33. Amsterdam: John Benjamins. ). Grammaticale metaforisering wordt gedefinieerd als een actie waarbij “processen en kwaliteiten geconstrueerd worden alsof het entiteiten waren” (Halliday en Matthiessen 2004Halliday, Michael A. K., and Christian M. I. M. Matthiessen 2004 An Introduction to Functional Grammar. 3rd ed. London: Arnold., 637). In talen zoals het Engels en het Duits, waarin gebeurtenissen, acties of toestanden gewoonlijk gerealiseerd worden als werkwoorden, zou een grammaticale metafoor betekenen dat deze gerealiseerd worden als substantieven (Halliday en Martin 1993Halliday, Michael A. K., and James R. Martin 1993 Writing Science: Literary and Discursive Power. London: Falmer., 141).

In dit proces kunnen ‘congruente realisaties’ voorkomen, die beschouwd kunnen worden als ongemarkeerde of “typische manieren om iets te zeggen” (Halliday 1994Halliday, Michael A. K. 1994 An Introduction to Functional Grammar. 2nd ed. London: Arnold., 321), en daarnaast ook ‘metaforische realisaties’, die op een of andere wijze “verschillen van wat bekomen zou worden via de kortste weg” (Halliday en Matthiessen 2004Halliday, Michael A. K., and Christian M. I. M. Matthiessen 2004 An Introduction to Functional Grammar. 3rd ed. London: Arnold., 658). Terwijl deze definities nogal vaag blijven, is de term “deverbale nominalisering” (Heyvaert 2003Heyvaert, Liesbet 2003 “Nominalization as Grammatical Metaphor: On the Need for a Radically Systemic and Metafunctional Approach.” In Grammatical Metaphor: Views from Systemic Functional Linguistics, edited by Anne-Marie Vandenbergen, Miriam Taverniers, and Louise J. Ravelli, 65–100. Amsterdam: John Benjamins. , 66) meer precies gedefinieerd als betrekking hebbend op gevallen waarbij processen die congruent uitgedrukt zouden worden als werkwoorden, metaforisch worden uitgedrukt als naamwoorden. Deze functioneren dan als Ding in de nominale groep, eerder dan als Proces in de zin (Halliday en Matthiessen 2004Halliday, Michael A. K., and Christian M. I. M. Matthiessen 2004 An Introduction to Functional Grammar. 3rd ed. London: Arnold., 656).

Sommigen beweren dat er een intrinsieke band bestaat tussen metaforisering en vertaling. Steiner (2001Steiner, Erich 2001 “Translations English – German: Investigating the Relative Importance of Systemic Contrasts and of the Text-Type ‘Translation’.” SPRIKreports 7:1–48., 11) stelt dat de-metaforisering deel uitmaakt van het begripsproces tijdens de vertaalhandeling, wat dan gevolgd wordt door her-metaforisering wanneer de vertaler de doeltaaltekst formuleert; dit inzicht wordt ondersteund door empirische studies zoals die van Hansen (2003Hansen, Silvia 2003 The Nature of Translated Text: An Interdisciplinary Methodology for the Investigation of the Specific Properties of Translation. PhD diss. Universität des Saarlandes., 150) met betrekking tot vertalingen van het Duits en het Frans naar het Engels. Volgens Steiner is de vraag dan in welke mate vertalers hun teksten metaforiseren:

Hier wordt het proces van her-metaforisering beperkt tot onder het niveau dat het normaal zou bereiken. De redenen hiervoor kunnen taal-specifiek zijn (d.w.z., bepaald door typologisch-contrastieve eigenschappen van de betrokken talen), ze kunnen register-specifiek zijn (d.w.z., in die gevallen waarbij de doeltaal en -context een lagere graad van metaforiciteit suggereren); en/of ze kunnen te maken hebben met de onvoldoende inspanning of bekwaamheid van de vertaler ‒ of, inderdaad, met een nog andere, tot nu toe ongekende factor.(Steiner 2001Steiner, Erich 2001 “Translations English – German: Investigating the Relative Importance of Systemic Contrasts and of the Text-Type ‘Translation’.” SPRIKreports 7:1–48., 15)

In elk geval verwacht Steiner (2001Steiner, Erich 2001 “Translations English – German: Investigating the Relative Importance of Systemic Contrasts and of the Text-Type ‘Translation’.” SPRIKreports 7:1–48., 11) dat de frequentie van grammaticale metaforen lager zal zijn in vertalingen dan in onvertaalde teksten in dezelfde taal, en ook lager dan in hun bronteksten. Deze bewering kan niet getest worden met de methode gebruikt in onderhavige studie; volgens Steiner is ze hoe dan ook moeilijk te testen “doordat alle typologische factoren een grote rol spelen” (ibid.). Niettemin lijkt Steiners bewering in de eerste plaats betrekking te hebben op gevallen van her-metaforisering, aangezien hij stelt dat vertalers “vaak niet weer alle trappen van de grammaticale metaforisering zullen beklimmen” (ibid.).

Omwille van deze focus op her-metaforisering, is het niet duidelijk welke rol gevallen van ‘nieuwe’ metaforisering spelen in zijn visie, m.a.w., metaforiseringen die de vertaler introduceert, zoals nominaliseringen van werkwoorden uit de brontekst. Om de volledige omvang van metaforisering in vertaalde teksten te onderzoeken, is het nodig om een definitie uit te werken voor grammaticale metafoor die toepasbaar is in contrastieve analyses en alle gevallen van metaforisering omvat.

3.2Grammaticale metafoor in contrastieve analyse

De meeste bestaande studies van de grammaticale metafoor passen het begrip toe in een eentalige context. Studies die het concept toepassen op parallelle vertaalcorpora werden verricht met het CroCo corpus (Alves et al. 2010Alves, Fabio, Adriana Pagano, Stella Neumann, Erich Steiner, and Silvia Hansen-Schirra 2010 “Translation Units and Grammatical Shifts: Towards an Integration of Product- and Process-Based Translation Research.” In Translation and Cognition, edited by Gregory M. Shreve and Erik Angelone, 109–142. Amsterdam: John Benjamins. ; Hansen en Hansen-Schirra 2012Hansen, Sandra, and Silvia Hansen-Schirra 2012 “Grammatical Shifts in English-GermanNoun Phrases.” In Cross-Linguistic Corpora for the Study of Translations: Insights from the Language Pair English-German, edited by Silvia Hansen-Schirra, Stella Neumann, and Erich Steiner, 133–145. Berlin: de Gruyter. ). Alves et al. (2010Alves, Fabio, Adriana Pagano, Stella Neumann, Erich Steiner, and Silvia Hansen-Schirra 2010 “Translation Units and Grammatical Shifts: Towards an Integration of Product- and Process-Based Translation Research.” In Translation and Cognition, edited by Gregory M. Shreve and Erik Angelone, 109–142. Amsterdam: John Benjamins. , 115) stellen dat dank zij dergelijke studies “grammaticale verschillen en vertaalverschuivingen tussen talen met meer precisie en volledigheid gecategoriseerd kunnen worden dan via de traditionele methodes.” In hun analyse van een parallel corpus van teksten uit de bedrijfscommunicatie tonen ze aan, onder meer, dat deverbale nominaliseringen de meest frequente part-of-speech verschuivingen zijn in Engels-naar-Duits vertalingen; dit rekenen ze deels toe aan de vaststelling dat het Engels meer verbale vormen heeft dan het Duits, maar ook aan de voorkeur van het Duits voor een nominale stijl (116). Bij hun studie van hetzelfde corpus stellen Hansen en Hansen-Schirra (2012Hansen, Sandra, and Silvia Hansen-Schirra 2012 “Grammatical Shifts in English-GermanNoun Phrases.” In Cross-Linguistic Corpora for the Study of Translations: Insights from the Language Pair English-German, edited by Silvia Hansen-Schirra, Stella Neumann, and Erich Steiner, 133–145. Berlin: de Gruyter. , 145) vast dat “de vertalingen in de meeste gevallen de typische normen van de doeltaal respecteren.”

Ook op basis van het CroCo corpus bestudeert Rüth (2012)Rüth, Lisa 2012 Grammatische Metapher und Common Ground. Master’s diss. Johannes-Gutenberg-Universität Mainz. de evolutie van metaforiciteit tussen 1975–1985 en 2005–2011 in professioneel Duits taalgebruik, met de bedoeling te onderzoeken of de taal van populariserend-wetenschappelijke teksten technischer is geworden. Naast andere bevindingen stelt ze een daling vast in deze tijdspanne van de verhouding tussen het aantal woorden behorend tot constituenten van het nominale type (zelfstandige naamwoorden, adjectieven en voorzetsels) en het aantal woorden behorend tot constituenten van het verbale type (werkwoorden, bijwoorden, voegwoorden; het onderscheid is gebaseerd op Steiner 2001Steiner, Erich 2001 “Translations English – German: Investigating the Relative Importance of Systemic Contrasts and of the Text-Type ‘Translation’.” SPRIKreports 7:1–48., 26); de daling gaat van 4,8 nominaal type constituent per verbaal type constituent in het eerdere corpus naar 4,3 in het latere (Rüth 2012Rüth, Lisa 2012 Grammatische Metapher und Common Ground. Master’s diss. Johannes-Gutenberg-Universität Mainz., 78). Ze stelt dat deze verschuiving naar een meer verbale stijl de cognitieve verwerking van de tekst vergemakkelijkt en bijgevolg de verstaanbaarheid van de tekst voor het doelpubliek verhoogt (82).

Behalve de zonet vermelde zijn er weinig onderzoekers die grammaticale metaforisering vanuit een taaloverschrijdend standpunt beschouwen. Men kan vertaalbeslissingen analyseren als het uitdrukken van brontekst-vormen op een congruente dan wel metaforische wijze, “beschouwd vanuit het perspectief van de brontaal naar de doeltaal” (Steiner 2004Steiner, Erich 2004 “Ideational Grammatical Metaphor: Exploring Some Implications for the Overall Model.” Languages in Contrast 4 (1): 137–164. , 149).11.Hoewel Steiner (2004Steiner, Erich 2004 “Ideational Grammatical Metaphor: Exploring Some Implications for the Overall Model.” Languages in Contrast 4 (1): 137–164. , 158) zelf kritisch is t.o.v. dit perspectief. In de vertaalstudie is een dergelijk perspectief bijna de facto geïmpliceerd door het gebruik van termen zoals ‘brontaal’ en ‘doeltaal’. In die zin hebben we het over metaforisering wanneer “de uitdrukking in de doeltaal meer metaforisch is dan de uitdrukking in de brontaal” (Alves et al. 2010Alves, Fabio, Adriana Pagano, Stella Neumann, Erich Steiner, and Silvia Hansen-Schirra 2010 “Translation Units and Grammatical Shifts: Towards an Integration of Product- and Process-Based Translation Research.” In Translation and Cognition, edited by Gregory M. Shreve and Erik Angelone, 109–142. Amsterdam: John Benjamins. , 115), en over de-metaforisering in het tegenovergestelde geval.

De notie van de variabele sterkte van het gebruik van grammaticale metafoor in een contrastieve analyse van vertaalde teksten vindt een pleitbezorger in Steiner (2004Steiner, Erich 2004 “Ideational Grammatical Metaphor: Exploring Some Implications for the Overall Model.” Languages in Contrast 4 (1): 137–164. , 159), voor wie de sterkste interpretatie van “congruentie” deze is waar ze “in zekere zin begrepen kan worden als primair.” Halliday en Matthiessen (1999Halliday, Michael A. K., and Christian M. I. M. Matthiessen 1999 Construing Experience through Meaning: A Language-Based Approach to Cognition. London: Continuum., 235) definiëren “primair” in een “logogenetische” zin, m.a.w., als “iets wat eerder voorkomt in de tekst,” in “de ontplooiing van de betekenis zelf” (18). Dit tijdskader vormt, volgens de auteurs, samen met het phylogenetische en het ontogenetische “de drie grote processen van de semogeschiedenis, waarbij betekenissen voortdurend worden gecreëerd, overgedragen, gereconstrueerd, uitgebreid en veranderd” (ibid.). Niets kan ons, mijn inziens, verhinderen om het logogenetische begrip uit te breiden en het vertalen van een tekst er in op te nemen.

Door de grammaticale metafoor te definiëren in een dergelijke taaloverschrijdende zin kunnen we licht werpen op de bovenvermelde hybridisatie paradox. In zijn bespreking van het gebruik van de grammaticale metafoor bij de contrastieve analyse stelt Steiner (2004Steiner, Erich 2004 “Ideational Grammatical Metaphor: Exploring Some Implications for the Overall Model.” Languages in Contrast 4 (1): 137–164. , 145) dat “de overeenstemming van semantische rollen en grammaticale functies aan meer beperkingen onderhevig lijkt in het Duits dan in het Engels,” waardoor het Engels gemakkelijker personalisering toelaat dan het Duits. Dit betekent dat er verschillen in metaforiciteit en congruentie mogelijk zijn tussen talen ook waar de constructies structureel identiek zijn (145). De semantische restrictie van Actoren tot “levende en bewuste participanten” (Kunz 2010Kunz, Kerstin 2010 Variation in English and German Nominal Coreference: A Study of Political Essays. Frankfurt/M.: Peter Lang., 166) en bijgevolg de lagere tolerantie in het Duits voor personalisering is een van de redenen waarom in Duitse geschreven teksten een nominale stijl vaker voorkomt dan een verbale.

Steiner (2014, 155) toont verder aan dat een toename in metaforiciteit op een niveau soms kan leiden tot verminderingen op een ander niveau. Aldus, wanneer een samengestelde zin wordt vertaald als een enkelvoudige zin, zoals in Voorbeeld (1), ontleend aan Doherty (1991Doherty, Monika 1991 “Informationelle Holzwege: Ein Problem der Übersetzungswissenschaft.” Zeitschrift für Literaturwissenschaft und Linguistik 21 (84): 30–49., 155), neemt de metaforiciteit doorgaans toe (Steiner 2004Steiner, Erich 2004 “Ideational Grammatical Metaphor: Exploring Some Implications for the Overall Model.” Languages in Contrast 4 (1): 137–164. , 155). Maar, in overeenstemming met zijn eerder vermelde voorbehoud met betrekking tot verschillen in metaforiciteit tussen talen, wijst Steiner er op dat een congruente vertaling in dit geval zou leiden tot een “sterk metaforische personificatie” (ibid.).

Dit is een belangrijke bevinding voor het genre van de populaire wetenschap – dat de empirische basis verschaft voor het meeste voorgaande onderzoek in ons domein en waarbij de Actoren vaak niet-menselijk zijn. Het voorkomen van het fenomeen van personificatie kan evenwel verschillen in andere genres. In teksten uit de bedrijfssfeer, bijvoorbeeld, zijn Actoren normalerwijze menselijk (managers, leidinggevenden, personeel) of entiteiten waarvoor personificatie aannemelijk is (bestuur, bedrijf). Voorbeeld (2) uit mijn corpus gelijkt sterk op (1), maar hier is de personificatie van Firmen (‘firma’s’) aanvaardbaar, waardoor de revisoren ervoor kozen om de nominalisering te de-metaforiseren.

3.3Effecten van de grammaticale metafoor op de vertaalde tekst

Het gebruik van de grammaticale metafoor in vertaling heeft een aantal effecten. Op het gebied van tekstuele metafunctie staat metaforische realisatie de auteur toe om gebruik te maken van de “Gegeven/Nieuw” structuur van de informatie-eenheid (Halliday en Matthiessen 2004Halliday, Michael A. K., and Christian M. I. M. Matthiessen 2004 An Introduction to Functional Grammar. 3rd ed. London: Arnold., 642), alsook om een uitdrukking gerealiseerd als een nominale groep tekstueel te behandelen als een discourse referent (644). Wat betreft de interpersoonlijke metafunctie kan het effect van een metaforische realisatie erin bestaan dat de uitdrukking niet de interpersoonlijke status krijgt van een propositie of een voorstel, wat haar “onweerlegbaar” zou maken of zou presenteren als vaststaand (645). Dit gebeurt wanneer betekenissen metaforisch gerealiseerd worden door een groep of een constituent, die, in tegenstelling tot propositionele sequenties, geen ruimte laten voor modalisering, twijfel of argumentering.

Voorbeeld (3) toont een geval van deverbale nominalisering in de manuscriptversie die geherverbaliseerd werd in de gepubliceerde vertaling. Merk op hoe de modaliserende may even in de Engelse brontekst is veranderd in een häufig wollen [vaak willen] in de vertaling. De intermediaire versie van het vertalersmanuscript gebruikt bisweilen [soms] en bevindt zich zowat in het midden tussen de brontekst en de gepubliceerde versie. Er lijkt een glijdende schaal te zijn in het verlies van modaliteit in deze specifieke constructie, waarbij een voorzichtige suggestie doorheen de vertaal-workflow tot een sterke stelling wordt. Dit verlies in modaliteit is op zijn minst deels te wijten aan het gebruik van de grammaticale metafoor (zie Alves et al. 2010Alves, Fabio, Adriana Pagano, Stella Neumann, Erich Steiner, and Silvia Hansen-Schirra 2010 “Translation Units and Grammatical Shifts: Towards an Integration of Product- and Process-Based Translation Research.” In Translation and Cognition, edited by Gregory M. Shreve and Erik Angelone, 109–142. Amsterdam: John Benjamins. , 117 voor een gelijkaardig voorbeeld waarbij nominalisering leidt tot het verlies van modaliteit).

Een ander effect van de grammaticale metafoor houdt verband met de begrijpelijkheid van de vertaalde tekst. Het gebruik van de grammaticale metafoor kan de lexicale densiteit verhogen en daardoor de cognitieve verwerking van vertalingen bemoeilijken. Halliday en Martin (1993Halliday, Michael A. K., and James R. Martin 1993 Writing Science: Literary and Discursive Power. London: Falmer., 86) stellen dat “een groot stuk semantische informatie verloren gaat wanneer clausale uitdrukkingen vervangen worden door nominale uitdrukkingen.” Terwijl de algemene indruk bestaat dat nominalisaties moeilijker te begrijpen zijn dan actieve werkwoorden (Ravelli 1988Ravelli, Louise J. 1988 “Grammatical Metaphor: An Initial Analysis.” In Pragmatics, Discourse and Text: Some Systemically Inspired Approaches, edited by Erich Steiner and Robert Veltman, 135–147. London: Frances Pinter., 144–145; Taverniers 2003Taverniers, Miriam 2003 “Grammatical Metaphor in SFL: A Historiography of the Introduction and Initial Study of the Concept.” In Grammatical Metaphor: Views from Systemic Functional Linguistics, edited by Anne-Marie Vandenbergen, Miriam Taverniers, and Louise J. Ravelli, 5–33. Amsterdam: John Benjamins. , 25–26), gaan de meeste onderzoekers die het verschijnsel bestuderen niet verder in de interpretatie van hun gegevens dan de speculatie dat hoge metaforiciteit een tekst minder verstaanbaar zou kunnen maken (Coleman 1964Coleman, Edmund B. 1964 “The Comprehensibility of Several Grammatical Transformations.” Journal of Applied Psychology 48 (3): 186–190. ; Lassen 2003Lassen, Inger 2003 Accessibility and Acceptability in Technical Manuals: A Survey of Style and Grammatical Metaphor. Amsterdam: John Benjamins. , 24, 164–165; Müller-Feldmeth et al. 2015Müller-Feldmeth, Daniel, Uli Held, Peter Auer, Sandra Hansen-Morath, Silvia Hansen-Schirra, Karin Maksymski, Sascha Wolfer, and Lars Konieczny 2015 “Investigating Comprehensibility of German Popular Science Writing.” In Translation and Comprehensibility, edited by Karin Maksymski, Silke Gutermuth, and Silvia Hansen-Schirra, 227–261. Berlin: Frank & Timme., 250). Er zijn zelfs aanduidingen dat een hogere graad van metaforiciteit geen verschil maakt in verstaanbaarheid (Palumbo 2008Palumbo, Giuseppe 2008 Translating Science: An Empirical Investigation of Grammatical Metaphor as a Source of Difficulty for a Group of Translation Trainees in English – Italian Translation. PhD diss. University of Surrey.). Müller-Feldmeth et al. (2015Müller-Feldmeth, Daniel, Uli Held, Peter Auer, Sandra Hansen-Morath, Silvia Hansen-Schirra, Karin Maksymski, Sascha Wolfer, and Lars Konieczny 2015 “Investigating Comprehensibility of German Popular Science Writing.” In Translation and Comprehensibility, edited by Karin Maksymski, Silke Gutermuth, and Silvia Hansen-Schirra, 227–261. Berlin: Frank & Timme., 241) tonen aan dat wetenschapsjournalisten een nominale stijl gebruiken “om wetenschappers en hun werk te presenteren” en een verbale stijl “om wetenschappelijke ideeën uit te leggen.”

5.1Kwantitatieve bevindingen

Tabel 3 geeft een gedetailleerd overzicht van alle metaforiseringspatronen die de analyse heeft opgeleverd, gegeven in absolute cijfers en percentages van het totaal. De metaforiseringspatronen zijn opgesomd met behulp van driedelige afkortingen die de overgang voorstellen in drie stappen van de brontekst, via het manuscript, naar de gepubliceerde tekst. Om een meer gedetailleerd overzicht mogelijk te maken bij deze eerste stap, heb ik de verbale gerundia (Vg) en de nominale gerundia (Ng) in het Engels onderscheiden, evenals de verbale infinitieven (Vi) en de nominale infinitieven (Ni) in het Duits. VgNNi, bijvoorbeeld, betekent dat de brontekst een verbaal gerundium heeft (Vg), het manuscript een volledig nominale vorm (N), en de gepubliceerde versie een nominale infinitief (Ni).

De grote meerderheid van nominaliseringen gebruikte het suffix -ung. Nominaliseringen die genominaliseerde infinitieven gebruiken (Ni, 40 gevallen) zijn veel minder frequent. De meerderheid hiervan (31 gevallen) komen voor in patronen waarin de gepubliceerde tekst een nominale vorm heeft behouden (VNiNi, VgNiNi, VgNiN). Ze komen veel minder voor (slechts 9 keer) in patronen waarbij het gepubliceerde document een verbale vorm bevat (VNiV, VgNiV). Revisoren lijken dus veel minder geneigd een nominalisering te herverbaliseren wanneer deze voorkomt als een nominale infinitief dan wanneer hij voorkomt als een -ung vorm.

Aangezien mijn onderzoek zich richt op nominaliseringen en verbaliseringen, worden de patronen die adjectieven bevatten op eender welk moment in de vertaal-workflow (11 gevallen) buiten beschouwing gelaten in de analyse. Wat ook uitgesloten wordt zijn patronen waarbij de vorm weggelaten werd op een gegeven moment (ook 11 gevallen), hetzij omdat de revisoren inhoud hebben verwijderd, of omdat de vertaler inhoud heeft toegevoegd; enkel gevallen waarbij alle drie de teksten of een nominale of een verbale vorm hadden, worden opgenomen in de lijst.

Bij het groeperen van gerundia en infinitieven in hun respectieve verbale of nominale categorieën kunnen we de data indelen in zes metaforiseringspatronen, die weergegeven worden in Tabel 4.

Revisoren behouden een groot aantal van de nominaliseringen van de vertalers (wat resulteert in het VNN patroon). Gezien hun verklaring dat ze regelmatig de brontekst raadplegen (zie Deel 2 hierboven), zullen de revisoren beseffen dat het gaat om nominaliseringen en klaarblijkelijk waren ze het hier dus eens met de beslissing van de vertalers om te nominaliseren. Het tweede meest gebruikelijke patroon (VNV), daarentegen, bestaat in het “uitpakken” door de revisoren van de grammaticale metafoor (Halliday en Matthiessen 1999Halliday, Michael A. K., and Christian M. I. M. Matthiessen 1999 Construing Experience through Meaning: A Language-Based Approach to Cognition. London: Continuum., 255) wanneer ze een aanzienlijk aantal nominaliseringen van de vertalers herverbaliseren. Het derde meest frequent waargenomen patroon bevat gevallen waar nominale vormen van de brontekst die de vertalers behielden, door de revisoren geverbaliseerd worden (NNV). Overigens zijn nominaliseringen van verbale vormen die de vertalers behouden hebben van de brontekst (VVN), tamelijk zeldzaam.

Ongeveer 15% van de wijzigingen die optreden in de revisie zijn aldus nieuwe metaforiseringen, d.w.z., metaforisingen van een vorm die de vertaler behouden heeft vanuit de brontekst (VVN en NNV). Zo’n 30% van de metaforiseringen betreft gevallen waar de revisor de manuscriptvertaling wijzigde door het ongedaan maken van een aanpassing van de vertaler (VNV en NVN).55.Omdat de vertaal-workflow gezien wordt in de logogenetische zin (zie Deel 3.2), beschouw ik ook deze gevallen als metaforiseringen, omdat een verschuiving optreedt in vergelijking met de vorige stap in de creatie van de tekst.

Met betrekking tot de grammaticale metaforiciteit in het onderzoek beïnvloeden de manuscriptvertaling en de revisiefase de tekst in ongeveer gelijke mate. In het manuscript stadium is deverbale nominalisering (VNN en VNV) het meest voorkomend metaforiseringspatroon; het komt veel vaker voor dan denominale verbalisering. De revisiefase daarentegen, beïnvloedt de tekst voornamelijk door verbalisering (VNV en NNV). Revisoren zijn meer geneigd om nominale structuren te verbaliseren dan om verbale structuren te nominaliseren, vooral wanneer de brontekst ook een verbale vorm bevat. Dit verschil wordt samengevat in Tabel 5.

5.2Bespreking van de bevindingen

Voorbeeld (7) geeft de metaforiseringspatronen VgNV (onderlijnd) en VNN (vet gedrukt) weer. Het gerundium Increasing werd vertaald als het zelfstanding naamwoord Die Steigerung en daarna door de revisor veranderd in het werkwoord erhöhen. Het werkwoord to build werd eveneens vertaald als het zelfstandig naamwoord Steigerung, wat door de revisor werd bewaard, weliswaar in de accusatief eerder dan de genitief.

Voor een voorbeeld van het NVV patroon, zie (5) hierboven. Voorbeeld (8) toont het metaforiseringspatroon NNV. De nominale constituent in de brontekst improvements in profitability werd door de vertaler weergegeven met het equivalente maar enigszins onbeholpen substantief Rentabilitätssteigerung. Die onhandigheid is mogelijk de reden waarom de revisoren het substantief hebben veranderd in de beter leesbare verbale constituent steigerten die Rentabilität.

Het metaforiseringspatroon VVN wordt geïllustreerd in (9), waar de verbale constituent to build a national presence werd vertaald als de verbale constituent eine landesweite Präsenz zu schaffen. De revisoren hebben deze laatste dan gecondenseerd tot het substantief Expansionsbemühungen.

Gerundia, die eigenschappen van zowel naamwoorden als werkwoorden bezitten (Mackenzie 1996Mackenzie, J. Lachlan 1996 “English Nominalisations in the Layered Model of the Sentence.” In Complex Structures: A Functionalist Perspective, edited by Betty Devriendt, Louis Goossens, and Johan van der Auwera, 325–355. Berlin: de Gruyter. , 326), worden doorgaans onderverdeeld in verbale en nominale gerundia (Abney 1987Abney, Steven P. 1987 The English Noun Phrase in its Sentential Aspect. PhD diss. Massachusetts Institute of Technology.; Houston 1989Houston, Ann 1989 “The English Gerund: Syntactic Change and Discourse Function.” In Language Change and Variation, edited by Ralph W. Fasold and Deborah Schiffrin, 173–196. Amsterdam: John Benjamins. ; Alexiadou, Iordăchioaia, en Schäfer 2011Alexiadou, Artemis, Gianina Iordăchioaia, and Florian Schäfer 2011 “Scaling the Variation in Romance and Germanic Nominalisations.” In The Noun Phrase in Romance and Germanic Structure, Variation and Change, edited by Petra Sleeman and Harry Perridon, 25–40. Amsterdam: John Benjamins. , 159). Aldus wordt een gerundieve vorm als nominaal beschouwd wanneer het object ervan een prepositionele zin is en het gemodificeerd wordt door een adjectief. Het heeft een verbaal karakter indien het een accusatief object toelaat en gemodificeerd wordt door een bijwoord (Alexiadou, Iordăchioaia, en Schäfer 2011Alexiadou, Artemis, Gianina Iordăchioaia, and Florian Schäfer 2011 “Scaling the Variation in Romance and Germanic Nominalisations.” In The Noun Phrase in Romance and Germanic Structure, Variation and Change, edited by Petra Sleeman and Harry Perridon, 25–40. Amsterdam: John Benjamins. , 28), zoals in Voorbeeld (10).

Een gelijkaardig onderscheid is toepasselijk op nominale en verbale infinitieven in het Duits. Naar analogie met Mackenzie’s (1996Mackenzie, J. Lachlan 1996 “English Nominalisations in the Layered Model of the Sentence.” In Complex Structures: A Functionalist Perspective, edited by Betty Devriendt, Louis Goossens, and Johan van der Auwera, 325–355. Berlin: de Gruyter. , 326) continuüm van volledig verbale tot volledig nominale uitdrukkingen, kan men beweren dat nominale infinitieven dichter bij het verbale spectrum liggen dan -ung nominalisaties omdat ze meer karakteristieken van werkwoorden behouden, zoals vormgelijkheid aan de verbale infinitief en de afwezigheid van een meervoudsvorm.

In Voorbeeld (11) verschijnt das räumliche Zusammenrücken der Mitarbeiter (letterlijk ‘het ruimtelijk samenbrengen van personeel’) twee maal als vertaling van bringing people closer to one another, terwijl de -ung nominalisering Beseitigung van de manuscriptversie veranderd werd tot een nominale infinitief, das Beseitigen, in de gepubliceerde vertaling.

Tot slot vertoont de gepubliceerde vertaling in Voorbeeld (12) een verbale infinitief in het Duits (Kopieren, ‘kopiëren’) terwijl de manuscriptversie een nominale infinitief heeft (das Kopieren, ‘het kopiëren’).

Natuurlijk heeft de methode toegepast in deze studie zijn beperkingen. Het is bijvoorbeeld moeilijk te weten precies hoe metaforisch individuele nominaliseringen zijn. Het meest sprekende voorbeeld voor dit probleem in het corpus is het woord Wertschöpfung (‘waardecreatie’, ‘toegevoegde waarde’). In de bronteksten nemen auteurs snel toevlucht tot verbale constituenten als create value of add value. In het Duits zou ik stellen dat Wertschöpfung niet echt een verbaal equivalent heeft. Terwijl er twee gevallen zijn van zo’n verbale vorm in ons corpus (zie Voorbeeld (13)), tonen de referentie corpora van Duitse kranten zeer weinig gevallen van het lemma Wert schöpfen.66.Zie dwds​.de​/?view​=3​&qu​=“Wert schöpfen”. Waar ze voorkomen kan men aanvoeren dat het leenvertalingen uit het Engels betreft.

De vraag is hoeveel de vertaler metaforiseert bij het nominaliseren van de verbale constituent create extra value, als er geen verbaal equivalent voorhanden is? En hoe ‘congruent’ kunnen we het gebruik van Wert schöpfen door de revisor noemen, als de uitdrukking onconventioneel is in het Duits? Deze vragen kunnen enkel aangepakt worden door een kwalitatieve analyse die volgt op een corpusgebaseerde identificatie van metaforiseringen (zie Bisiada 2017Bisiada, Mario 2017 “Translation and Editing: A Study of Editorial Treatment of Nominalisations in Draft Translations.” Perspectives: Studies in Translation Theory and Practice 26 (1): 24–38. voor zo’n analyse).

Tot besluit: het VNV metaforiseringspatroon is het meest interessante omdat het de waarde toont van de analyse van de manuscriptfase in de vertaal-workflow. De 202 vormen die het VNV patroon uitmaken, zouden als letterlijke (congruente) vertalingen worden beschouwd in conventionele analyses, terwijl zij in feite in de eigenlijk vertaalde tekst nominalisaties zijn. In een analyse die het effect van de revisie fase negeert, blijft zodoende bijna een derde van de metaforiseringen onopgemerkt, wat aantoont dat het reviseren een belangrijk effect kan hebben op de vertaalde taal.

De verschillende invloeden op de tekst die aan het licht kwamen in deze studie bieden mogelijke aanwijzingen om de hierboven vermelde hybridisatie-paradox te helpen verklaren (Hansen-Schirra 2011Hansen-Schirra, Silvia 2011 “Between Normalization and Shining-Through: Specific Properties of English – German Translations and their Influence on the Target Language.” In Multilingual Discourse Production: Diachronic and Synchronic Perspectives, edited by Svenja Kranich, Viktor Becher, Steffen Höder, and Juliane House, 135–162. Amsterdam: John Benjamins. , 136). Alvast bij artikels uit de zakelijke communicatie lijkt het erop dat vertaalde tekst een product is niet alleen van de vertaalhandeling als zodanig, maar ook van het hybride karakter van de vertaal-workflow, waarbij verschillende actoren een rol spelen. Gelijkaardige aanduidingen worden verschaft voor teksten uit kranten door Delaere (2015Delaere, Isabelle 2015 Do Translations Walk the Line? Visually Exploring Translated and Non-Translated Texts in Search of Norm Conformity. PhD diss. Universiteit Gent., 161), die meent dat “genres die een revisieproces ondergaan, een grotere kans hebben standaardtaal te vertonen” dan genres waarbij dit niet gebeurt.

Voor teksten uit de zakenwereld blijkt dat revisoren in aanzienlijke mate zinnen splitsen om de leesbaarheid te verhogen (Bisiada 2016Bisiada, Mario 2016 “ ‘Lösen Sie Schachtelsätze möglichst auf’: The Impact of Editorial Guidelines on Sentence Splitting in German Business Article Translations.” Applied Linguistics 37 (3): 354–376. ), een doelstelling die misschien niet de allerhoogste prioriteit heeft van vertalers wanneer zij hun vertaling produceren. Andújar (2016)Andújar, Gemma 2016 “Traducción entregada frente a traducción publicada: Reflexiones sobre la normalización en traducción editorial a partir de un estudio de caso.” Meta 61 (2): 396–420. heeft aangetoond voor literaire teksten dat de invloed van revisoren zich manifesteert in een standardisering van de taal, wat bijvoorbeeld de pogingen teniet doet van vertalers om oraliteit in hun doelteksten te reproduceren (Andújar 2016Andújar, Gemma 2016 “Traducción entregada frente a traducción publicada: Reflexiones sobre la normalización en traducción editorial a partir de un estudio de caso.” Meta 61 (2): 396–420. , 417).

De hierboven vermelde studies kaderen binnen een recente beweging om corpusgebaseerde contrastieve- en vertaalstudies te stoelen op een meer genuanceerd begrip van hoe het vertaalproduct wordt gemaakt. Onderzoek naar de invloed van revisoren op de vertaalde tekst toont aan dat contrastieve en vertaalstudies zich niet mogen beperken tot gepubliceerde teksten als een basis voor hun uitspraken over vertaalde taal. Waar mogelijk moeten de onderzoekers in rekening brengen dat de vertaalde tekst interventies heeft ondergaan, die, afhankelijk van het genre, significant genoeg kunnen zijn om specifiek onderzoek te rechtvaardigen.

Deze bevindingen ondersteunen het idee dat de productie van vertalingen een activiteit is met vele actoren, die dan ook als dusdanig hoort te worden bestudeerd. Indien blijkt dat de gepubliceerde doeltekst – het eindproduct dat de overgrote meerderheid van ontvangers onder ogen krijgt – tamelijke verschillen vertoont ten opzichte van de tekst die de vertaler oorspronkelijk produceerde, dan moet ook de studie van vertaalde taal een gedifferentieerd perspectief innemen met een duidelijke kijk op welke vertaalde taal men bestudeert: die van het eindproduct, of die van een van de voorafgaandelijke stadia.