1.Çıkış noktası/noktaları

İlk olarak çıkış noktasına/noktalarına bakalım. Hans J. Vermeer (skopos teorisi), Justa Holz-Mänttäri (eylem odaklı çeviri teorisi) ve Heinz Göhring (kültürlerarası iletişimin yazılı ve sözlü çeviriye uygulanması) çeviribilimde işlevselcilik olarak bilinecek kuramsal temelleri 1970’lerin sonları ve 1980’lerin başlarında atmışlardır (krş. Vermeer 1978Vermeer, Hans J. 1978 “Ein Rahmen für eine allgemeine Translationstheorie”. Lebende Sprachen 23: 99–102., 1979Vermeer, Hans J. 1979 “Vom ‚richtigen‘ Übersetzen”. Mitteilungsblatt für Dolmetscher und Übersetzer 25:4. 2–8.; Holz-Mänttäri 1981Holz-Mänttäri, Justa 1981 “Übersetzen – Theoretischer Ansatz und Konsequenzen für die Ausbildung”. Kääntäja/Översättaren 24. 2–3., 1984aHolz-Mänttäri, Justa 1984a Translatorisches Handeln. Theorie und Methode. Helsinki: Suomalainen Tiedeakademia. [Annales Academiae Scientiarum Fennicae. B 226]; Göhring 1978Göhring, Heinz 1978 “Interkulturelle Kommunikation: Die Überwindung der Trennung von Fremdsprachen- und Landeskundeunterricht durch einen integrierten Fremdverhaltensunterricht”. Matthias Hartig, ed. Soziolinguistik, Psycholinguistik. Kongreßberichte der 8. Jahrestagung der Gesellschaft für Angewandte Linguistik. Vol. 4. Stuttgart: Hochschulverlag. 9–14.). Vermeer ve Holz-Mänttäri çeviriyi (sözlü çeviri de dâhil) kuramsal temelleri eylem teorisine dayanan ve bir amacı olan iletişimsel etkileşimler olarak değerlendirmiştir. Justa Holz-Mänttäri’nin Finlandiya’da yayınlanan bazı çalışmaları hariç, neredeyse sadece Almanca yazılan ilk metinler Almanya’daki dergilerde veya yayıncılar tarafından basılmıştır. Almanya’da merkez önceleri Mainz Üniversitesi’nin Germersheim kampüsü olmuştur; Vermeer’in 1985’te Heidelberg Üniversitesi Mütercim Tercümanlık fakültesinde yeni oluşturulan Çeviri Çalışmaları ve Portekiz Dili ve Kültürü bölümünün başkanlığına atanmasından sonra ise, Heidelberg yakınları merkez haline gelmiştir. Birincil metinlerin, İngilizce başta olmak üzere, Fince, Portekizce ve İspanyolca gibi başka dillerde yayınlanmaları ancak 1986’da gerçekleşmiştir (bkz. 4. başlık). 1989’da Andrew Chesterman, Çeviri Teorisi: Makaleler (Readings in Translation Theory) başlıklı kitabı için Vermeer’in kült bir makalesini çevirmiş, bu çeviri 2000Venuti, Lawrence ed. 2000 The Translation Studies Reader. New York and London: Routledge. 2nd ed. 2004.’de Venuti’nin Çeviri Çalışmaları Derlemesi’nde (Translation Studies Reader) tekrar yayınlanmıştır (krş. Vermeer 1989Vermeer, Hans J. 1989 “Skopos and commission in translational action”. Chesterman, Andrew, ed. Readings in Translation. Helsinki: Oy Finn Lectura Ab. 173–187.).

Başlangıç noktası Hans J. Vermeer’in Yaşayan Diller (Lebende Sprachen, 1978) dergisinde yayınlanan, içinde “genel bir çeviri teorisi çerçevesi” sunduğu makalesiydi. Bu teorinin yayılmasını engelleyen iki etken vardı: (a) Yaşayan Diller’in hedef kitlesi çeviri kuramına hep kuşkuyla yaklaşmış sahadaki çevirmenlerdi (hâlâ da öyledir) ve (b) makalenin akademik stili bu kişilerin fikirlerini değiştirmek konusunda pek bir işe yaramamıştı. Bu yüzden, Alman çevirmenler bu teoriyi ancak 1984’te, Vermeer’in skopos teorisinin ayrıntılandırılmış hâlini Katharina Reiss ile ortaklaşa yazdığı bir kitapta (Reiss ve Vermeer 1984Reiss, Katharina and Hans J. Vermeer 1984 Grundlegung einer allgemeinen Translationstheorie. Tübingen: Niemeyer.) yayınlamasıyla dikkate almaya başlamışlardır. Almanya’da çeviribilime, tamamıyla temel eşdeğerlilik kavramına dayalı filolojik ve/veya dilbilimsel teoriler hâkimdi. Bu sebeple skopos teorisi, çevirinin sınırlarını aştığı ve “çalışma alanı olarak çevirinin dış hatlarını… gittikçe daha belirsizleştirdiği ve araştırma yapmayı zorlaştırdığı” (Koller 1995Koller, Werner 1995 “The Concept of Equivalence and the Object of Translation Studies”. Target 7:2. 191–222.: 193) gerekçesiyle sert bir şekilde eleştirilmiştir.

Reiss ve Vermeer’in kitabının (1984Reiss, Katharina and Hans J. Vermeer 1984 Grundlegung einer allgemeinen Translationstheorie. Tübingen: Niemeyer.) ilk kısmında Vermeer, genel bir yazılı ve sözlü çeviri teorisi olarak sunduğu skopos teorisinin kuramsal temellerini ve temel prensiplerini açıklamakta; ikinci kısımdaysa Katharina Reiss, ilk olarak 1971Reiss, Katharina 1971 Möglichkeiten und Grenzen der Übersetzungskritik. Munich: Hueber.’de ortaya koyduğu, metin tipine dayalı eşdeğerlilik temelli yaklaşımını, bir “spesifik teori” olarak skopos çerçevesine yerleştirmeye çalışmaktadır. Bu çabanın (yazarların isimlerinin alfabetik sıraya göre verilmesinin de etkisiyle) özellikle çeviribilim alanında çalışmaya yeni başlayanlar arasında hâlâ yaygın olan Katharina Reiss’in skopos teorisinin kurucusu olduğu yanlış anlaşılmasına yol açacağı öngörülebilirdi (bunun bir örneği hem Gentzler 1993Gentzler, Edwin 1993 Contemporary Translation Theories. London–New York: Routledge. 2nd rev. ed. 2001 Clevedon: Multilingual Matters.: 71’de hem de çalışmanın yeniden düzenlenmiş hâli Gentzler 2001:70’de görülebilir, bkz. 4. başlık). Reiss aslında ilk kitabının “Çeviri Eleştirisinin Sınırları” (The Limitations of Translation Criticism) başlıklı bölümde hiçbir zaman savunmayı bırakmadığı eşdeğerlilik kavramına istisna bir alternatif olarak çevirinin özel işlevi’nden bahsetmiş (Reiss 1971Reiss, Katharina 1971 Möglichkeiten und Grenzen der Übersetzungskritik. Munich: Hueber.: 93–106, İngilizcesi: Reiss 2000Reiss, Katharina 2000 Translation Criticism – The Potentials & Limitations. Categories and Criteria for Translation Quality Assessment. Trans. Erroll F. Rhodes. Manchester: St. Jerome.: 92–101), böylelikle, ihtiyatlı bir biçimde de olsa, çeviriye işlevsel bir bakış açısı sunmuştur.

2.Almanya’daki ilk işlev odaklı uygulamalar

Germersheim ve Heidelberg’in çeviri bölümlerinde eğitim veren, doğrudan Almanca birincil kaynakları kullanan ve “kurucular” la olan kişisel temaslarından esinlenen bir grup araştırmacı, skopos teorisini çeviri eğitiminde kullanmaya başladı. Bu kişiler çeviri metodolojisi (Hönig ve Kussmaul 1982Hönig, Hans G. and Paul Kussmaul 1982 Strategie der Übersetzung. Ein Lehr- und Arbeitsbuch. Tübingen: Gunter Narr.), çeviri odaklı metin analizi (Nord 1988Nord, Christiane 1988 Textanalyse und Übersetzen. Theorie, Methode und didaktische Anwendung einer übersetzungsrelevanten Textanalyse. Heidelberg: Julius Groos Verlag. 5th rev. ed. 2009 Tübingen: Stauffenburg/Julius Groos. English translation: Text Analysis in Translation. 2nd ed. 2005 Amsterdam: Rodopi.), çeviride kalite kontrol (Kupsch-Losereit 1985Kupsch-Losereit, Sigrid 1985 “The problem of translation error evaluation”. Christopher Titford and A. E. Hieke, eds. Translation in Foreign Language Teaching and Testing. Tübingen: Narr. 169–179., 1986Kupsch-Losereit, Sigrid 1986 “Scheint eine schöne Sonne? oder: Was ist ein Übersetzungsfehler?” Lebende Sprachen 31.12–16.; Hönig 1986Hönig, Hans G. 1986 „Übersetzen zwischen Reflex und Reflexion – ein Modell der übersetzungsrelevanten Textanalyse.“ Mary Snell-Hornby, ed. Übersetzungswissenschaft – eine Neuorientierung. Tübingen: Francke. 230–251.; Kussmaul 1986Kussmaul, Paul 1986 “Übersetzen als Entscheidungsprozeß. Die Rolle der Fehleranalyse in der Übersetzungsdidaktik”. Mary Snell-Hornby, ed. Übersetzungswissenschaft – eine Neuorientierung. Tübingen: Francke. 206–229.), çeviri eleştirisi (Ammann 1989cAmmann, Margret 1989c Grundlagen der modernen Translationstheorie. Ein Leitfaden für Studierende. 2nd ed. 1990 Heidelberg: Institut für Übersetzen und Dolmetschen. [th – translatorisches handeln, 1]), çevirinin kültürel yönleri (Löwe 1989Löwe, Barbara 1989 “Funktionsgerechte Kulturkompetenz von Translatoren: Desiderata an eine universitäre Ausbildung (am Beispiel des Russischen)”. Hans J. Vermeer, ed. Kulturspezifik des translatorischen Handelns. Heidelberg: Institut für Übersetzen und Dolmetschen. 89–111. [th – translatorisches handeln, 3]) ve teknik çeviri (Schmitt 1989Schmitt, Peter A. 1989 “Kulturspezifik von Technik-Texten: Ein translatorisches und terminographisches Problem”. Hans J. Vermeer, ed. Kulturspezifik des translatorischen Handelns. Heidelberg: Institut für Übersetzen und Dolmetschen. 53–87. [th – translatorisches handeln, 3]) konularına odaklandılar. Diğer bir önemli alan da, Justa Holz-Mänttäri’nin özellikle aktif olduğu, çeviri eğitimi ve sürekli eğitim için bir müfredatın hazırlanmasıydı (Holz-Mänttäri ve Vermeer 1985Holz-Mänttäri, Justa and Hans J. Vermeer 1985 “Entwurf für einen Studiengang Translatorik und einen Promotionsstudiengang Translatologie”. Kääantäja/Översättaren 3. 4–6.; Holz-Mänttäri 1984bHolz-Mänttäri, Justa 1984b “Sichtbarmachung und Beurteilung translatorischer Leistungen bei der Ausbildung von Berufstranslatoren”. Wolfram Wilss and Gisela Thome, eds. Die Theorie des Übersetzens und ihr Aufschlußwert für die Übersetzungs- und Dolmetschdidaktik. Akten des Internationalen Kolloquiums der AILA – Saarbrücken 1983. Tübingen: Gunter Narr. 176–185. [Tübinger Beiträge zur Linguistik, 24], 1986Holz-Mänttäri, Justa 1986 “Translatorische Fort- und Weiterbildung. Ein Organisationsmodell”. TEXTconTEXT 1: 75–95. (More elaborate version in Yves Gambier, ed. 1988 Trans. Turku: University Press. 70–117.), 1989Holz-Mänttäri, Justa 1989 “Denkmodelle für die Aus- und Weiterbildung auf dem Prüfstand der Praxis”. Mitteilungsblatt für Dolmetscher und Übersetzer 35. 3–7.; Ammann ve Vermeer 1990Ammann, Margret and Hans J. Vermeer 1990 Entwurf eines Curriculums für einen Studiengang Translatologie und Translatorik. Heidelberg: Institut für Übersetzen und Dolmetschen. [th – translatorisches handeln, 4]). İkinci nesil, işlevci akımın kurucularından pek de genç olmadığı için, her ne kadar bahsi geçen yayınların neredeyse hepsi Almanca yazılmış olsa da, bu ilk teorik uygulamalar uluslararası çeviribilim alanında “işlevselcilik” olarak adlandırılan akımın başlangıç noktası sayılabilir.

3.Teorinin Almanya’da yayılması

İşlevselciliğin genel tanımlarına ilk kez 1990’ların başlarında işlevselci olmayan yazarların kaleme aldığı Almanca giriş kitaplarında yer verilmiştir. Bu yazarlardan biri olan Werner Koller, Çeviribilim’e Giriş (Einführung in die Übersetzungswissenschaft) başlıklı kitabının 1992’de yayınlanan yeniden düzenlenmiş baskısında skopos teorisinin tanıtımına iki sayfa yer vermiştir (Koller 1992Koller, Werner 1992 Einführung in die Übersetzungswissenschaft. 4th rev. ed. Heidelberg: Quelle & Meyer.: 212–214). “İşlev Odaklı Çeviribilim (Skopos Teorisi)” konusuna kitabın “Eşdeğerlik İlişkileri ve Çevirinin Çift Yönlü Bağlantısı” (Equivalence relations and the double linkage of translation) başlıklı bölümünde yer verilmesi çeviribilimin 1990’larda Almanya’daki durumunu göz önüne seriyor. Buna karşın, Redagundis Stolze (1994)Stolze, Radegundis 1994 Übersetzungstheorien. Eine Einführung. Tübingen: Gunter Narr. 5th rev. ed. 2008. Çeviri Teorileri (Übersetzungstheorien) adlı kitabının iki bölümünü işlev odaklı çeviri teorilerine ayırarak, skopos teorisinin temel ilkelerini ve çevirmen eğitiminde kullanımını daha detaylı bir şekilde tarif etmiştir. Ancak, kendi duruşunu bahsi geçen bölümün sonunda, işlev odaklı yaklaşımlara karşıtlığını beyan etmiş Peter Newmark’tan uzun bir alıntıya yer vererek belli etmiştir:

Aslında çeviride işlevselciliğin önemi skopos denilen teorinin ortaya çıkmasından yıllar önce anlaşılmıştı. Anlaşılmayan şey işlevselcilğin doğası gereği beraberinde fazla basitleştirme riskini getirmesiydi.…(Newmark 1991Newmark, Peter 1991 About Translation. Clevedon: Multilingual Matters. [Topics in Translation, 1], 106; aktaran Stolze 1994Stolze, Radegundis 1994 Übersetzungstheorien. Eine Einführung. Tübingen: Gunter Narr. 5th rev. ed. 2008., 180)

Bu alıntının ve adil olmayan diğer eleştirilerin yeniden düzenlenmiş baskılardan (örn. 2008) kaldırılmış olduğu belirtilmelidir. Stolze bu baskılarda skopos teorisinin temsilini ve teorinin bazı uygulamalarını çok daha dengeli bir biçimde sunar. Buna rağmen, ilk baskıda yer alan yorumlar, Almanya’daki öğrencilerin işlevselciliğe karşı tutumları üzerinde uzun yıllar etkili olmuştur. Çeviri derslerinde işlev odaklı çeviri teorisiyle veya eğitimiyle karşılaşan, bizzat kendi teşebbüsleriyle bu metinlere ulaşan ya da Mary Snell-Hornby ve diğerleri tarafından 1998Snell-Hornby, Mary, Hans G. Hönig, Paul Kussmaul and Peter A. Schmitt eds. 1998 Handbuch Translation. Tübingen: Stauffenburg.’de düzenlenmiş Çevirinin El Kitabı’nda (Handbuch Translation) yer alan güvenilir bilgileri araştıran öğrenciler buna istisna tutulabilir.

4.Almanca konuşulan bölge dışında işlevselcilik

Almancanın günümüzde geçmiş yüzyıllara kıyasla daha az yaygın olması üzücü bir gerçek. Alman akademik yazımının tipik özelliklerinin, insanları Almanca metinleri özgün hâlleriyle okumaya teşvik ettiği de söylenemez. Buna rağmen hem birincil metinler hem de ilk uygulamalar açısından, İngilizceye, İspanyolcaya ve diğer dillere yapılan çeviriler ve bu dillerde yazılan özgün yazılar, seksenlerde epey nadirdi. 1980’lerin sonlarına kadar Vermeer’in İngilizceye yalnızca iki (Vermeer 1987Vermeer, Hans J. 1987 “What does it mean to translate?” Indian Journal of Applied Linguistics 13: 25–33., 1989Vermeer, Hans J. 1989 “Skopos and commission in translational action”. Chesterman, Andrew, ed. Readings in Translation. Helsinki: Oy Finn Lectura Ab. 173–187.), Portekizceye bir (Vermeer 1986Vermeer, Hans J. 1986 Esboço de uma teoría da tradução. Porto: Edições Asa.) ve Reiss ve Vermeer’in 1984Reiss, Katharina and Hans J. Vermeer 1984 Grundlegung einer allgemeinen Translationstheorie. Tübingen: Niemeyer.’te yayınladıkları kitabın bazı kısımlarının Finceye bir çevirisinin yapılmış olmasına inanmak güç. 1996 yılında bir İspanyolca çeviri yayınlandı (Reiss ve Vermeer 1996Reiss, Katharina and Hans J. Vermeer 1996 Fundamentos para una teoría funcional de la traducción. Trans. Celia Martín de León and Sandra García Reina. Madrid: Akal., tam metin değil). Vermeer kendisi, 1996Vermeer, Hans J. 1996 A skopos theory of translation (some arguments for and against). Heidelberg: TEXTconTEXT.’da skopos teorisine İngilizce bir giriş metni yazdı.

Başka bir alanda değil de çeviri alanında bir teorinin dil engeli yüzünden etkisiz kalması ne kadar da ironik! İkinci nesil işlevselciler, doksanların ilk yarısında, İngilizce ve başta İspanyolca olmak üzere diğer dillerde yayınlar yaparak bu engeli aşmaya çalışmışlardı. Ancak, yine de bu akımın teoriye yalnızca çeviri üzerinden erişilebilecek bölgelerde yaygınlaşması neredeyse on yılı buldu. Skopos teorisinin 1987 gibi erken bir tarihte bilinir hâle geldiği Çin buna bir istisna gibi duruyor (Qianyuan 1987Qianyuan, Gui 1987 “Three Translatorists from West Germany”. Chinese Translator’s Journal 3 (1987).).

Ancak, 1990’ların başlarında, çeviribilimin ayrı bir dal olduğu o kadar kabul görmüştü ki uluslararası piyasada ilk “giriş” yazıları belirmeye başladı. Bunların ilklerinden biri Robert Larose’nin Kanada’da 1989 yılında yayınlanan, Juliane House’ın çeviri kalite kontrol modeline genişçe yer veren Çağdaş Çeviri Teorileri (Théories contemporaines de la traduction) başlıklı kitabıydı (Larose 1989Larose, Robert 1989 Théories contemporaines de la traduction. Québec: Presses de l’Université. 2nd rev. ed. 1992.: 210–217 vd.). Kitabın ne ilk basımı ne de 1992’de yayınlanan ikinci basımı, skopos teorisi, işlevselcilik veya birinci ve ikinci nesil işlevselci yazarlardan bahsediyordu. Buna istisna olan isimler yalnızca birkaç eleştirel beyanıyla René Ladmiral (krş. Larose 1992: 238) ve tahminen İngilizce yayınladığı bir makale sayesinde laf arasında bahsedilen Katharina Reiss’dir (Reiss 1976Reiss, Katharina 1976 “Text Typology and the Quality of Translation”. BAAL Seminar of Translation. Exeter (UK).).

Bulabildiğim kadarıyla, İngilizce yazılmış skopos teorisinden bahseden ilk genel giriş metni, Edwin Gentzler’in Çağdaş Çeviri Teorileri (Contemporary Translation Theories, Gentzler 1993Gentzler, Edwin 1993 Contemporary Translation Theories. London–New York: Routledge. 2nd rev. ed. 2001 Clevedon: Multilingual Matters.) kitabıdır. Eserin “Almanya’daki Çeviri Teorileri” (Translation Theories in Germany) başlıklı bölümünde Wilss, Leipzig Okulu, Neubert, Reiss ve Snell-Hornby’den altı sayfa boyunca bahsedilir. Bu metnin tek ufak sorunu, skopos teorisini Katharina Reiss’in çalışmalarının doruk noktası olarak tanımlamasıdır (Gentzler 1993Gentzler, Edwin 1993 Contemporary Translation Theories. London–New York: Routledge. 2nd rev. ed. 2001 Clevedon: Multilingual Matters.: 71). Bu hatanın kitabın 2001’de yayınlanan yeniden düzenlenmiş baskısında düzeltilmemiş olması üzücü bir gerçektir. Bununla birlikte, bu baskıda “Almanca konuşulan ülkelerde işlev odaklı teoriler” (Functionalist theories in German language countries, Gentzler 1993Gentzler, Edwin 1993 Contemporary Translation Theories. London–New York: Routledge. 2nd rev. ed. 2001 Clevedon: Multilingual Matters.: 65 vd.) başlıklı yeni bir bölüm vardır ve bu bölümde yazar “Saarbrücken okulu” (Wilss ve Kussmaull, ikinci yazar çalışmalarını Germersheim’da yürütmektedir), Leipzig okulu (Kade, Neubert) ve “Saarbrücken ve Leipzig okullarıyla yakından ilişkili” Reiss, Vermeer, Snell-Hornby, Nord ve Holz-Mänttäri’yi ele alır. Aslında bu listelenen araştırmacıların hiçbirinin Saarbrücken veya Leipzig’le bir bağlantısı olmamıştı. Gentzler 2004Gentzler, Edwin 2004 “The Cultural Turn”. Harald Kittel, Juliane House and Brigitte Schulze, eds. Übersetzung – Translation – Traduction: Ein internationales Handbuch zur Übersetzungsforschung/ An international Encyclopedia of Translation Studies/Encyclopédie internationale de la recherche sur la traduction. Berlin: Walter de Gruyter. 166–171. [HSK 26.1]. yılında Uluslararası Çeviri Ansiklopedisi’nde (International Encyclopedia of Translation) yayınlanan, çeviribilimde Kültürel Dönüşüm konulu makalesine kadar (Kittel ve ark. 2004: 166–170), Alman işlevselciliğini kültürel yaklaşım bağlamına doğru bir şekilde yerleştirememişti. Yazar, Reiss ve Vermeer’in 1984Reiss, Katharina and Hans J. Vermeer 1984 Grundlegung einer allgemeinen Translationstheorie. Tübingen: Niemeyer.’teki kitabını kısaca özetledikten sonra, Nord, Holz-Mänttäri, Snell-Hornby ve Juliane House’ın ve aynı zamanda Hönig ve Kussmaul’un katkılarından bahsediyor. Mary Snell-Hornby’nin işlevselci olarak tanımlanması en azından tartışmaya açıktır, ancak Juliane House’ın bu şekilde tanımlanması tamamıyla yanlıştır; çünkü House her zaman, genelden farklı da olsa, eşdeğerlik-odaklı bir çeviri anlayışı benimsemiştir. Üstüne üstlük, Ansiklopedi’nin (Enyclopedia) Almanca yayınlanmış olması, üç dilli bir başlığı olmasına rağmen, kitabın İngilizce konuşulan bir dünyada geniş bir kitleye ulaşabilme ihtimalini sorgulatıyor.

Bu kısa ve genel bakış, çeviribilim alanında çalışmaya yeni başlayanların, Almanca yayınlara ulaşma şansları olmaması hâlinde, edindikleri bilgilerin tarafsız ve doğru olduğundan emin olamayacaklarını gösteriyor. Genel giriş yazıları yazanlar, hâlâ bilgilerini ikincil ve üçüncül ellerden ediniyorlar. Justa Holz-Mänttäri’nin Tampere Üniversitesi’ndeki çalışma arkadaşlarından Douglas Robinson bile, işlev odaklı teorilerin temel ilkeleri hakkındaki yorumlarını Nord’un 1988Nord, Christiane 1988 Textanalyse und Übersetzen. Theorie, Methode und didaktische Anwendung einer übersetzungsrelevanten Textanalyse. Heidelberg: Julius Groos Verlag. 5th rev. ed. 2009 Tübingen: Stauffenburg/Julius Groos. English translation: Text Analysis in Translation. 2nd ed. 2005 Amsterdam: Rodopi.’de yayınlanan kitabının İngilizce çevirisinden yola çıkarak yapmaktadır (Robinson 2003Robinson, Douglas 2003 Becoming a Translator. An Introduction to the Theory and Practice of Translation. London–New York: Routledge.). Şu durumda Robinson’un işlevselciği temsil edişi yanlıştır ve adil değildir diyemeyiz ama başka durumlarda ikincil kaynaklardan yapılan alıntıların bir tür “kulaktan kulağa” etkisine yol açtığı aşikârdır. Bu durum aynı zamanda Çin’de skopos teorisi üzerine yayınlanan çalışmalar için de geçerlidir. Bu çalışmalar çoğunlukla İngilizce birincil ve ikincil metinlere dayanmaktadır (krş., özellikle, Bian 2008Bian, Jian-hua 2008 Inheritance and Transcendence: Study on Functional Theories of Translation [Original title: 传承与超越：功能主义翻译目的论研究]. Qingdao: China Social Science Publishing House., Çince veya Bian ve Cui 2006Bian, Jian-hua and Yong-lu Cui 2006 “A Review of the Introduction, Application and Study of Functionalist Skopos Theory in China (1987–2005)”. Journal of PLA University of Foreign Languages 3 (2006).; Gao ve Tian 2007Gao, Wan-wei and Cui-yun Tian 2007 “Skopos Theory – Loosening the Shackles, Binding Translators”. Journal of Hebei Polytechnic University (Social Science Edition) 4 (2007). ve Wen 2008Wen, Yue’e 2008 “The Reception and Study of Functionalist Skopos Theory in China”. Journal of Southwest University of Science and Technology (Philosophy and Social Science Edition) 4 (2008). İngilizce, birkaç örnek olarak).

Bu bölümü daha iyimser bir şekilde bitirmek adına, yakın zamanda yayınlanmış, mükemmel ve güvenilir bilgi sunan iki kaynaktan bahsetmek istiyorum. Bunlar: Mary Snell-Hornby’nin Çevirinin Dönüşümleri (The Turns of Translation, Snell-Hornby 2006Snell-Hornby, Mary 2006 The Turns of Translation. Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins.: 51–60) ve Jeremy Munday’in Çeviribilim’e Giriş (Introducing Translation Studies, Munday 2008Munday, Jeremy 2008 Introducing Translation Studies. London/New York: Routledge. 1st ed. 2001. a.g.e.) başlıklı yayınlarıdır. İki yazar da Almanca yayınlardan yararlanmaktadır. Snell-Hornby 1980’lerde misafir öğretim üyesi olduğu Heidelberg Üniversitesi’nde “kültürel dönüşüm”e tanık olmuştur ve her ne kadar onu dar anlamıyla skopos teorisyeni olarak tanımlamasam da araştırmacının “bütüncül yaklaşım”ı (Snell-Hornby 1988Snell-Hornby, Mary 1988 Translation Studies: An Integrated Approach. Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins.) işlev odaklı görüşlerle rahatlıkla bağlantılandırılabilir. Munday skopos teorisine daha büyük bir (zamansal) mesafeden bakarak teoriyi en başta amaçlandığı alana, çeviri eğitimine uygulamayı başarır.

5.Üçüncü ve dördüncü nesil

Almanya’ya dönecek olursak, (günümüzde bunu yavaş yavaş bırakıyor olsalar da) Germersheim ve Heidelberg’de derslerinde işlevci yöntemler kullanan “ikinci nesil” araştırmacıların sayıları pek fazla değildi ancak bu kişiler araştırma ve yayın alanlarında aktiflerdi. Bu yüzden, öğrencilerinin yoğun bir biçimde çeviri araştırmalarına yönelmelerine vesile olmaları beklenebilirdi, fakat görebildiğim kadarıyla böyle olmadı. Bundan bahsederek burada zaman kaybetmeyeceğim fakat, bunun kısmen de olsa nedeni Alman akademik çevreye özgü özellikler olabilir. Başka bir sebep ise, iyi öğrenim görmüş çevirmenlerin, sektörde başarılı olmaları ve iyi çevirileri sayesinde yüksek kazanç sağlayarak, akademisyenlerin vahşi dünyasına dönme motivasyonlarını kaybetmeleri olabilir.

Gelecek vaat eden bazı araştırmacılar bile (örn. Ammann 1989aAmmann, Margret 1989a “Landeskunde in der Translatorenausbildung”. TEXTconTEXT 4:2. 90–105., 1989bAmmann, Margret 1989b “Fachkraft oder Mädchen für alles? Funktion und Rolle des Translators als Dolmetscher und Begleiter ausländischer Delegationen”. Hans J. Vermeer, ed. Kulturspezifik des translatorischen Handelns. Heidelberg: Institut für Übersetzen und Dolmetschen. 15–30. [th – translatorisches handeln, 3], 1989cAmmann, Margret 1989c Grundlagen der modernen Translationstheorie. Ein Leitfaden für Studierende. 2nd ed. 1990 Heidelberg: Institut für Übersetzen und Dolmetschen. [th – translatorisches handeln, 1]; Ammann ve Vermeer 1990Ammann, Margret and Hans J. Vermeer 1990 Entwurf eines Curriculums für einen Studiengang Translatologie und Translatorik. Heidelberg: Institut für Übersetzen und Dolmetschen. [th – translatorisches handeln, 4]) üniversitelerden ayrılarak emeklerinin karşılığını iyi bir şekilde aldıkları mercilerde mesleklerini icra etmeye başladılar. Sonuç olarak, oldukça uzun bir kuluçka döneminin üstesinden gelmemiz gerekti; ancak sonunda işlev odaklı çeviribilimin bir “salgın” haline geldiğini söyleyebiliriz. Bu durum özellikle dünyanın Çin gibi çeviriye çok ihtiyaç duyan bölgelerinin yanı sıra, Güney Afrika gibi çok dilli ve çok kültürlü toplumlar için geçerlidir. Günümüzde farklı ülkelerde işlevselcilik alanında neler olduğunu anlatmak için isim ve konuları saymaya devam edersem bu makalenin sınırlarının dışına çıkarım. Bunun yerine, yukarıda bahsi geçen güncel konular dahilinde kalacağım. Bu konular belki bize gelecek hakkında bazı ihtiyatlı tahminler yapma şansı verebilir. Gelecek çalışmaları teşvik edebilecek birkaç somut örnekten bahsederek, onları dört farklı alanda ele alacağım: Yazılı ve sözlü çeviri eğitimi, kültüre özgülük, belirli metin türlerinin analizi ve mesleğin farklı yönleri. Bu alanların işlevsel bakış açısıyla ele alınması gerektiğini savunmuyorum; yalnızca işlevsel bakış açısıyla ele alınmakta olduklarını (ya da yazarların bu açıdan yaklaştıklarını iddia ettiğini) gözlemliyorum.

5.1Yazılı ve sözlü çeviri eğitiminde uygulamalar

Bu alandaki yayınların büyük çoğunluğu beş noktaya odaklanmaktadır: (a) çeviri metodolojisi (çeviri odaklı metin analizi, hata analizi ve çeviri değerlendirme, çeviri stratejileri ve tiplendirmesi buna dahildir), (b) öğretim materyallerinin geliştirilmesi (el kitapları, genel ve dil çiftlerine özgü çalışma materyalleri), (c) alıcı odaklılık konusundaki çalışmalar, (d) Justa Holz-Mänttäri’nin en sevdiği konulardan biri olan çeviri pedagojisi (bu alana her seviyede müfredat hazırlanması dahildir: lisans, yüksek lisans ve doktora çalışmaları, sürekli eğitim) ve (e) çeviride yeterliliğin tarifi ve tanımı.

Çeviri metodolojisi konusunda birinci ve ikinci nesillerden sonra çok az gelişme olmuş gibi görünüyor. Onun yerine, genç araştırmacılar “eskilerin” hipotezlerini ve yaptıkları çıkarımları test etmeye çalışmaktalar. Örneğin çeviri sorunlarının sınıflandırılması (krş. Nord 1997), bu sınıflandırma her zaman yazarın niyetine uygun olarak kullanılmaz, veya çeviride tiplendirme (belgeleyici çeviri ile araçsal çeviri, krş. Nord 1997). İşlevselciliğin belli çeviri sorunlarına birkaç uygulanışı mevcuttur. Örneğin bir anlatım işlevi türü olarak ironinin çevirisi (Fehlauer-Lenz 2009Fehlauer-Lenz, Ingrid 2009 “Das Ironische an der Übersetzung von Ironie”. Gerd Wotjak, Vessela Ivanova and Encarnación Tabares Plasencia, eds. Translatione via facienda. Festschrift für Christiane Nord zum 65. Geburtstag. Frankfurt/M.: Peter Lang. 69–74.); hassas metinlerin çevirisi sırasında (krş. Degen 2008Degen, Sylvia Carmen 2008 Das Problem der Perspektive. Die Übersetzung von Shoah-Überlebendenberichten ins Deutsche. Frankfurt/M.: Peter Lang.) veya çeviri sınıfındayken (Ruis Yepes 2005Ruiz Yepes, Guadalupe 2005 La influencia de factores pragmáticos sobre la expresión de ideología. Un análisis basado en textos alemanes sobre la reunificación de Alemania. Málaga: Servicio de Publicaciones de la Universidad de Málaga., 2006Ruiz Yepes, Guadalupe 2006 “Las convenciones estilísticas según género textual y función comunicativa”. Leandro Félix and Carmen Mata, eds. Traducción y Cultura. Convenciones textuales y estrategia traslativa. Málaga: Libros ENCASA. Ediciones y Publicaciones. 249–262. ve 2009Ruiz Yepes, Guadalupe 2009 “Corpus-based Translation Studies and Ideology: different methodologies in use”. Forum. International Journal of Interpretation and Translation, 77–98. işlevselciliği bütünce temelli araştırmalarla birleştirir) ideolojiyle başa çıkmak; öğrenci çevirilerinin değerlendirilmesi (Schäffner 1997Schäffner, Christina 1997 “From ‘Good’ to ‘Functionally Appropriate’: Assessing Translation Quality”. Current Issues in Language and Society 4:1. 1–5.). Norberg (2003)Norberg, Ulf 2003 Übersetzen mit doppeltem Skopos. Eine empirische Prozess- und Produktstudie. Uppsala: University Press. ise çeviri süreci hakkında işlev odaklı bir çalışma ortaya koymuştur.

İşlev odaklı öğretim materyallerinin geliştirilmesi henüz başlangıç aşamasındadır. Özellikle Almanya’da çeviri derslerinde ders kitabı kullanımı yaygın değil, çünkü öğretmenler öğretimin devamlılığına veya sistemli bir değerlendirme metodolojisine pek önem vermeden, ders materyallerini sezgisel olarak seçme eğilimindeler. Ortaya koyduğu metodolojisi diğer dil ve kültür çiftleri için örnek teşkil edebilecek bir işlev odaklı çeviri dersi (İspanyolca-Almanca) 1990’ların başı kadar erken bir tarihte öne sürülmüştü (Nord 1990Nord, Christiane 1990 Übersetzen lernen – leicht gemacht. Kurs zur Einführung in das funktionale Übersetzen Spanisch-Deutsch. Heidelberg: Institut für Übersetzen und Dolmetschen. [th – translatorisches handeln, 5], yeniden düzenlenmiş hâli Nord 2001Nord, Christiane 2001 Lernziel: professionelles Übersetzen Spanisch-Deutsch. Ein Einführungskurs in 15 Lektionen. Wilhelmsfeld: Gottfried Egert.). Gerçekçi çeviri yönergelerini listeleyen belge örnekleri, uygulamayla ilişkili metinler ve çeviri problemlerine sistematik bir yaklaşım içeren İngilizce-Almanca çeviri üzerine benzer bir ders kitabı Schäffner ve Wiesemann (2001)Schäffner, Christina and Uwe Wiesemann 2001 Annotated Texts for Translation: English-German. Functionalist Approaches Illustrated. Clevedon: Multilingual Matters. tarafından, Almanca-Rusça üzerine bir başka kitap da Bretschneider ve Walter (2008)Bretschneider, Dirk and Stephan Walter eds. 2008 Fachkommunikation und Übersetzen Deutsch-Russisch: Lehrbuch für Deutschlernende. Moskau: Goethe-Institut. tarafından yayınlanmıştı.

Alıcı odaklılık, en başından beri işlev odaklı teori ve teorinin uygulamaları dahilinde fazlasıyla hassas bir konu olmuştur. Alıcıların beklentilerini çevirmenlerin nasıl bilebileceği, eleştirmenlerin sorguladığı bir noktadır. Gerçekten de alıcıların beklentileri hakkında konuşmak kolaydır; ancak alıcıların belli janrlar hakkında veya belli dil dışı alanlarda neler bekledikleri konusunda görgül kanıtlar elde etmek zordur. Alıcı beklentileri ve varsayımları hakkında bilgi edinmenin bir yolu, hedef-kültürün özgün paralel metinlerini11.Bu terimi bütünce temelli çeviribilimde yer alan “çeviri” anlamında değil, Hartmann’ın 1980Hartmann, Reinhard R. K. 1980 Contrastive Textology. Heidelberg: Julius Groos.’ de Karşıtsal Metinbilim (Contrastive Textology) kitabında sunduğu tanım sonrasında çeviri eğitimi metodolojisinde kullanıldığı gibi, “aynı veya benzer janrlardaki özgün metinler” anlamında kullanıyorum. incelemektir. Çünkü bu metinlerin özellikleri kullanıcılarının beklentilerini şekillendirir ve hatta bazen tamamıyla belirler. Ancak bu varsayım yalnızca çeviri olmayan metinler için geçerlidir ve alıcıların çeviri metinlere tepkileri farklı olabilir; alışılmadık özelliklere karşı daha hoşgörülü bile olabilirler. Granada Üniversitesi’nden Marie-Louise Nobs Federer, doktora tezinde alıcı beklentileri üzerine ilginç ve kapsamlı bir görgül çalışma yapmış (krş. Novs Federer 2006Nobs Federer, Marie-Louise 2006 La traducción de folletos turísticos – ¿qué calidad demandan los turistas? Granada: Comares., 2009Nobs Federer, Marie-Louise 2009 “¿Qué le hace pensar que se trata de una traducción?” Gerd Wotjak, Vessela Ivanova and Encarnación Tabares Plasencia, eds. Translatione via facienda. Festschrift für Christiane Nord zum 65. Geburtstag. Frankfurt/M.: Peter Lang. 187–202.), bu çalışmasında, turistler için hazırlanmış çeviri broşürlere okuyucuların verdikleri tepkileri söyleşi ve anketler vesilesiyle incelemiştir. Bu çalışma epey ilginç (ve teorisyen için şaşırtıcı) sonuçlar doğurmuştur. Göpferich sesli düşünme protokolleri kullanarak metinlerin popülerleştirilmesi konusunda skopos yeterliliğini sınarken (krş. örneğin Göpferich 2007aGöpferich, Susanne 2007a “Translation Quality Assessment in the Functionalist Paradigm: Empirical Research into the Skopos Adequacy of Non-instructive Texts”. Gerd Wotjak, ed. Quo vadis Translatologie? Ein halbes Jahrhundert universitäre Ausbildung von Dolmetschern und Übersetzern in Leipzig. Rückschau, Zwischenbilanz und Perspektiven aus der Außensicht. Berlin: Frank & Timme. 95–114.) okuyucuların çeviri metinlere tepkilerini ölçmekte de işe yarayabilecek bir metodoloji izlemiştir. Bu alanda, çeviri pedagojisine sağlam bir temel oluşturmak için özellikle teknik ve bilimsel çevirilere odaklanan, daha çok çalışmaya ihtiyaç var.

Çeviri pedagojisi ve müfredat hazırlama konusunda, Bologna süreci son yıllarda biraz tedirginlik yarattı. Bu bağlamda, Granada Üniversitesi’nden Elisa Calvo Encinas, yakın zamanda İspanya’daki çeviri eğitimi üzerine eleştirel bir değerlendirme yazısı yayınladı (Calvo Encinas 2009Calvo Encinas, Elisa 2009 Análisis curricular de los estudios de traducción e interpretación en España: la perspectiva del estudiantado. Unpubl. Ph.D. Diss. Universidad de Granada, Spain.). Diğer ülkeler için de benzer çalışmaların yanında, işlevsel bir bakış açısından hazırlanan çeviri müfredatına ve öğretim yöntemlerinin değerlendirilmesine ihtiyaç var.

Çeviri eğitimiyle ilgili, şu ana kadar pek dikkat çekmemiş başka bir alan ise eğitimci eğitimidir. Kolombiya, Medellín’de, Universidad de Antioquia’da umut verici bir proje yürürlüğe konmuş, bu proje kapsamında Modern Diller ve Çeviri Fakültesi ile Eğitim Fakültesi’nin ortak çalışması olarak, Çeviri Pedagojisi üzerine bir üst lisans programı geliştirilmiştir. Granada Üniversitesi’nden Dorothy Kelly, bu konu hakkında bir el kitabı yayınlamıştır (Kelly 2005Kelly, Dorothy 2005 A Handbook for Translator Trainers. Manchester: St. Jerome.).

Çeviride yeterlilik üzerine (kültürel yeterlilik ve yaratıcılık araştırması, çeviri araçları araştırmaları ve çeviri yeterliliğinin ölçülmesi bu konuya dahildir) de bazı işlev odaklı çalışmalar yapılmıştır; ancak diğer alanlarda da olduğu gibi, bu alanda da daha yapılacak çok iş vardır. Bu alanda çalışan bazı üçüncü nesil araştırmacılar, Holz-Mänttäri’nin öğrencisi Hanna Risku (1998)Risku, Hanna 1998 Translatorische Kompetenz. Kognitive Grundlagen des Übersetzens als Expertentätigkeit. Tübingen: Stauffenburg., Vermeer’in öğrencisi Heidrun Witte (1987Witte, Heidrun 1987 “Die Kulturkompetenz des Translators – Theoretisch-abstrakter Begriff oder realisierbares Konzept?” TEXTconTEXT 2:2. 109–137., 2000Witte, Heidrun 2000 Die Kulturkompetenz des Translators. Begriffliche Grundlegung und Didaktisierung. Tübingen: Stauffenburg.) ve Britta Nord’dur (2002Nord, Britta 2002 Hilfsmittel beim Übersetzen. Eine empirische Studie zum Rechercheverhalten professioneller Übersetzer. Frankfurt/M.: Peter Lang., 2009Nord, Britta 2009 “In the year 1 BG (before Google). Revisiting a 1997 Study Concerning the Use of Translation Aids”. Gerd Wotjak, Vessela Ivanova and Encarnación Tabares Plasencia, eds. Translatione via facienda. Festschrift für Christiane Nord zum 65. Geburtstag. Frankfurt/M.: Peter Lang. 203–218.). Çeviride yeterlilik üzerine yapılacak görgül çalışmalar için personel ve para gereklidir. Bunu İspanyol Eğitim Bakanlığı’nın yüklü parasal yardımı sayesinde gerçekleştirilip ilginç sonuçlara ulaşan Amparo Hurtado Albir (Universitàt Autònoma de Barcelona) çevresindeki PACTE grubu örneği de göstermektedir (krş. PACTE 2005PACTE 2005 “Investigating Translation Competence: Conceptual and Methodological Issues”. META 50:2. 609–619.; daha yeni tarihli yayınlar için grubun internet sitesine şu linkten ulaşın, http://grupsderecerca.uab.cat/pacte/content/publicacions, son erişim 16/09/2011). Kopenhag Ticaret Okulu ve Zürih Uygulamalı Bilimler Üniversitesi’nde çeviride yeterlilik üzerine aktif bir şekilde araştırma yapan araştırma grupları mevcuttur (ayrıntılı raporlar ve daha fazla referans için Alves ve ark. 2010Alves, Fabio et al. eds. 2010 New Approaches in Translation Process Research. Copenhagen: Samfundslitteratur Press. [CSL, 39]).

5.2Kültüre özgülük

Vermeer ve Göhring’in ortak çalışmalarından etkilenen skopos teorisinin merkezinde, teorinin ilk ortaya çıkışından beri, kültür ve kültüre özgülüğün göz önünde bulundurulması yatmaktaydı. Heidrun Witte ile beraber, Vermeer kültürel antropoloji alanından kültürem kavramını benimseyerek, çeviribilimin ihtiyaçlarına göre adapte etmişti (Vermeer ve Witte 1990Vermeer, Hans J. and Heidrun Witte 1990 Mögen Sie Zistrosen? Scenes & frames & channels im translatorischen Handeln. Heidelberg: Julius Groos.). Bu çerçevede bir çok çalışma yapılmış ve hâlâ araştırmaya açık dört alan mevcut: (a) teknik ve bilim janrları (Göpferich 1995Göpferich, Susanne 1995 Textsorten in Naturwissenschaft und Technik. Pragmatische Typologie – Kontrastierung – Translation. Tübingen: Narr. [Forum für Fachsprachenforschung, 27]) ve turist ve diğer bilgi broşürleri (örn. İspanyolca ve Almanca dil okullarının bilgi broşürlerini analiz edip kıyaslayan Fernández 2010Fernández, Francesc 2010 Las convenciones de género en alemán y español: El ejemplo del folleto de cursos de idiomas. Saarbrücken: VDM Verlag Dr. Müller.) gibi her türlü uygulama ile alâkalı janrlarda metin-tipi normları ve gelenekleri üzerine yürütülen karşılaştırmalı çalışmalar, (b) işlev odaklı söz eylemlerini temel alan genel stil karşılaştırmaları (örn, Nord 2003Nord, Christiane 2003 Kommunikativ handeln auf Spanisch und Deutsch. Ein übersetzungsorientierter funktionaler Sprach- und Stilvergleich. Wilhelmsfeld: Gottfried Egert Verlag.), (c) kurgusal metinlerde yer alan sözsüz davranışların tanımlamaları (Nord 1997bNord, Christiane 1997b “Alice abroad. Dealing with descriptions and transcriptions of paralanguage in literary translation”. Fernando Poyatos, ed. Nonverbal Communication in Translation: Theoretical and Methodological Perspectives. Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins. 107–129.) veya düzen ve tipografinin çeviride rolü ve işlevleri (Schopp 1995Schopp, Jürgen 1995 “Typographie und Layout im Translationsprozeß”. Oittinen, Riitta and Jukka-Pekka Varonen, eds. Aspectus variii translationis. Tampere: University Press. 59–78., 2011Schopp, Jürgen 2011 Typografie und Translation. Wien: Facultas Universitätsverlag.) gibi sözlü olmayan davranış geleneklerinin karşılaştırmalı tanımlamaları ve (d) edebi metinlerde ironinin anlatım ve imlenmesi (Fehlauer-Lenz 2009Fehlauer-Lenz, Ingrid 2009 “Das Ironische an der Übersetzung von Ironie”. Gerd Wotjak, Vessela Ivanova and Encarnación Tabares Plasencia, eds. Translatione via facienda. Festschrift für Christiane Nord zum 65. Geburtstag. Frankfurt/M.: Peter Lang. 69–74.) veya üstiletişim (Nord 2007Nord, Christiane 2007 “The Phatic Function in Translation: Metacommunication as a Case in Point”. Willy Vanderweghe, Sonia Vandepitte and Marc van de Velde, eds. The Study of Language and Translation. Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins. 171–184.) gibi spesifik kültüremler üzerine karşılaştırmalı çalışmalar. Janr ve genel stil gelenekleri karşılaştırmaları elektronik ortamda tutulan paralel ve karşılaştırılabilir metin derlemlerinden yararlanabilir.

5.3İşlevselciliğin belirli metin ve çeviri tiplerine uygulanması

Reklamcılık metinlerinin veya kullanım talimatlarının çevirisi konusunda işlev odaklı yaklaşımların kullanılış ve uygulanabilirliği yaygın olarak kabul görmektedir, ancak belli ki bu edebi metinler veya İncil çevirileri için geçerli değildir. Son yıllarda, tam olarak da bu “özel durumlar” hakkında birçok çalışma yapılmıştır (örn. İncil çevirisi üzerine Nord 2005Nord, Christiane 2005 “Making Otherness Accessible: Functionality and Skopos in the Translation of New Testament Texts”. META 50:2. 868–880.; Downie 2009aDownie, Jonathan 2009a “The End of an Era? Does Skopos Theory Spell the End of the ‚Free vs. Literal‘ Paradigm?” http://​www​.pneumafoundation​.org​/resources​/in​_depth​.jsp 17 December 2009., 2009bDownie, Jonathan 2009b “Are you using the right Bible translation? A professional translator’s perspective on translation choice”. The Pneuma Review 12 (2009).3.; Bagavad Gita üzerine Guimarães 2009Guimarães, José Raimundo (2009): A polifonia contemplada como construtora do interminável saber por meio do ato tradutório na tradução comentada e anotada do Sri Tamanuja Gita Bhasya. Florianopolis: UFSC.; edebi çeviri üzerine Zhou 2007Zhou, Zhi-lian 2007 “Reviews on Application of Skopostheorie to Literary Translation”. Journal of Ningbo Radio & TV University 4 (2007).; Sant’ana/Cordeiro 2008Sant’ana, Girassol and Rafael Cordeiro 2008 “La traducción en Corazón tan blanco”. Anais XV EPLE – Encontro de Professores de Línguas Estrangeiras do Paraná 2007. Línguas: culturas, diversidade, integração. Curitiba: Gráfica e Editora Lastro. 274–287.). Bu çalışmalara dahil olan hukuk metinleri çevirisi alanında çeşitli araştırmacılar belgeleyici ve araçsal çeviri ayrımını göz önüne almıştır (krş. Mayoral 2002Mayoral Asensio, Roberto 2002 “¿Cómo se hace la traducción jurídica?” Puentes 2. 9–14.; Prieto Ramos 2002Prieto Ramos, Fernando 2002 “Beyond The Confines Of Literality: A Functionalist Approach To The Sworn Translation Of Legal Documents”. Puentes 2. 27–35.; Calvo Encinas 2002Calvo Encinas, Elisa 2002 “La influencia de la asimetría procesal en la traducción jurídica: procedimientos de separación y divorcio en Irlanda y España”. Puentes 2 (2002) 37–52.).

Filmlerin dublaj ve altyazılarını içeren çoklu ortam çevirisi, Viyana Üniversitesi’nde Mary Snell-Hornby ile çalışan bazı araştırmacıların çalışmalarında ele aldığı bir alandır. Opera metinleri, popüler müzik ve çizgi romanları inceleyen Klaus Kaindl bu araştırmacılara bir örnektir.

Edebiyat çevirisi konusunda ilginç bir deneyden bahsetmek istiyorum. Curitiba/Brezilya’da Universidade Federal do Paraná’da çeviribilim profesörü olan Brezilyalı araştırmacı ve edebiyat çevirmeni Mauricio Mendonça Cardozo, çeviri eleştirisi için bir model ortaya koyduğu doktora tezinin bir tür yan ürünü olarak, Theodor Storm’un kısa romanı Der Schimmelreiter’in biri belgeleyici biri araçsal olmak üzere iki “paralel” çevirisini yapmış, iki cildi de tek kutuda birlikte yayınlamıştır. Geleneksel olarak tabir edebileceğimiz belgeleyici çeviride A assombrosa história do homem do cavalo branco (“Beyaz atlı adamın muhteşem tarihi”) başlığı kullanılmış; O centauro bronco (“Vahşi Santor”) başlıklı ikinci çeviride ise romanın geçtiği yer olan Kuzey Almanya Brezilya sertão’su olarak değiştirilmiştir. İki versiyon da “çeviri” olarak adlandırılmıştı ve bunların yapılmasındaki amaç çevirinin sınırlarını zorlamaktı.

5.4Meslek

Zannımca, skopos teorisi ve işlev odaklı çevirinin en büyük başarılarından biri yazılı ve sözlü çeviri mesleğini ciddiye almaları olmuştur. Konferans çevirmenliği haricinde, geçmişte pek de yüksek prestiji olmayan bu faaliyetlerin insanların gözünde profesyonelleşmesi, Holz-Mänttäri’nin, diğer birçok işlevselci araştırmacının da desteklediği, başlıca hedeflerinden biriydi. Bu konuda vurgulamak istediğim 5 nokta var: (a) iş etiği, burada diğer bazı konuların yanı sıra “sadakat” kavramı da faklı açılardan ele alınmıştır (krş. Nord 2004Nord, Christiane 2004 “Loyalität als ethisches Verhalten im Translationsprozess”. Ina Müller, ed. Und sie bewegt sich doch… Translationswissenschaft in Ost und West, Festschrift für Heidemarie Salevsky zum 60. Geburtstag, Frankfurt/M. etc.: Peter Lang. 234–245.; Bian 2006Bian, Jian-hua 2006 “Nord’s ‚Loyalty Principle‘ Re-examined”. Chinese Science & Technology Translators Journal 3 (2006).; Downie 2009aDownie, Jonathan 2009a “The End of an Era? Does Skopos Theory Spell the End of the ‚Free vs. Literal‘ Paradigm?” http://​www​.pneumafoundation​.org​/resources​/in​_depth​.jsp 17 December 2009.; Batista Rodríguez ve ark. 2009Batista Rodríguez, José Juan, Elía Hernández Socas and Encarnación Tabares Plasencia 2009 “¿Lealtad a quién? A propósito de la traducción al español de textos decimonónicos de lengua alemana sobre Canarias”. Gerd Wotjak, Vessela Ivanova and Encarnación Tabares Plasencia, eds. Translatione via facienda. Festschrift für Christiane Nord zum 65. Geburtstag. Frankfurt/M.: Peter Lang. 17–34.), (b) konferans çevirmenliğinin işlevsel yönleri (krş. Pöchhacker 1994Pöchhacker, Franz 1994 Simultandolmetschen als komplexes Handeln. Tübingen: Narr., 1995Pöchhacker, Franz 1995 “Simultaneous interpreting: A Functionalist Perspective.” Hermes. Journal of Linguistics 14: 31–51.), (c) çevirisel eylemler olarak kültürlerarası danışmanlık ve teknik yazım (krş. Risku 2003Risku, Hanna 2003 “Textgestalter auf Kollisionskurs? Interkulturelle Technische Kommunikation als interdisziplinäre Kollaboration”. Nord, Britta and Peter A. Schmitt, eds. Traducta Navis. Festschrift zum 60. Geburtstag von Christiane Nord. Tübingen: Stauffenburg. 183–190.) ve (d) çevirmenin çalışma yeri, uluslararası iletişim ve pazarlamadaki rolü, internette metin yazarlığı, lokalizasyon vb. (krş. örneğin, Risku 2004Risku, Hanna 2004 Translationsmanagement. Interkulturelle Fachkommunikation im Informationszeitalter. Tübingen: Gunter Narr.; Montiel Ponsoda 2009Montiel-Ponsoda, Elena 2009 “Ontology Localization: a key issue in the Semantic Web of the future”. Gerd Wotjak, Vessela Ivanova and Encarnación Tabares Plasencia, eds. Translatione via facienda. Festschrift für Christiane Nord zum 65. Geburtstag. Frankfurt/M.: Peter Lang. 153–167., ya da katkılarıyla Freudenfeld and Nord 2007Freudenfeld, Regina and Britta Nord eds. 2007 Professionell kommunizieren. Neue Berufsziele – Neue Vermittlungskonzepte. Hildesheim: Olms.).

6.Sonuçlar

Gördüğümüz gibi, skopos teorisinin tarihi ve ondan türeyen işlev odaklı yaklaşımlar Almanca konuşulan bölgelerle sınırlıydı ve ilk on yılda meydana gelen yanlış anlaşılmalarla yanlış temsillerin etkisi altında kalmıştı. Bu yüzden, az sayıda aktif araştırmacı sayesinde dünyanın öbür bölgelerine yayılarak sonunda farklı alanlarda işlev odaklı kriterlere dayanan birçok çalışmaya mahal vermesi inanılmazdır.

Günümüzde, araştırmacılar uygulamaya (örn. çeviri metodolojisine) ve hipotez testine (örn. alıcı odaklılığa) odaklanıyorlar gibi görünüyor. Bence işlevsel ilkeler üzerine görgül deneyler yapılmasına büyük ihtiyaç var. Anketler ve benzer araştırmalardan alınan görgül veriler, alıcıların belli janrlar veya belli alanlarda çeviri metinlere verdikleri tepkilere daha çok ışık tutabilir. Bu çalışmalardan elde edilecek sonuçların çeviri değerlendirmesi kriterleri ve öğretim standartları üzerinde doğrudan etkisi olabilir.

Daha çok görgül çalışmaya ihtiyaç duyulan bir başka alan da çevirmenlerin çalışma sahasıdır. Bu çalışma sahası son birkaç yılda fazlasıyla değiştiği için çeviri pedagojisi ve eğitim programlarının hazırlanması üzerine çalışmaların önemi küçümsenmemelidir.

Bugünlerde, profesyonel yazılı ve sözlü çevirmenler, ilgi alanlarını kültürlerarası danışmanlık veya teknik yazım, hatta metinlerin kültüriçi dönüştürülmelerinin veya optimizasyonlarının gerektiği alanlar (bilgi aktarımı, popülerleştirme vb.) gibi faaliyetleri, Holz-Mänttäri’nin deyişiyle, “çevirisel eylemleri” kapsayacak şekilde genişletiyorlar. Bu şekilde çeviribilim yine Alman kökenli bir “disiplinlerötesi” alan olan (krş. Antos 2001Antos, Gerd 2001 “Transferwissenschaft. Chancen und Barrieren des Zugangs zu Wissen in Zeiten der Informationsflut und der Wissensexplosion”. Sigurd Wichter and Gerd Antos, eds. Wissenstransfer zwischen Experten und Laien. Umriss einer Transferwissenschaft. Frankfurt/M.: Peter Lang. [Transferwissenschaften, 1]; Göpferich 2007bGöpferich, Susanne 2007b “Translation Studies and Transfer Studies: A plea for widening the scope of Translation Studies”. Yves Gambier et al., eds. Doubts and Directions in Translation Studies. Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins. 27–39.) ve en geniş anlamıyla bilgiye erişimi inceleyen (krş. Göpferich 2010Göpferich, Susanne 2010 “Transfer and Transfer Studies”. Yves Gambier and Luc van Doorslaer, eds. Handbook of Translation Studies. Volume 1. Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins. 374–377. [HTS, 1]) “transfer çalışmaları” alanına doğru genişliyor. Burada da işlev odaklı çeviri görüşleri kendilerine çok malzeme bulabiliyor.

Bana uzun süredir rahatsızlık veren diğer bir konu da işlevselci yaklaşımların hem gördüğü kabul hem de yürütülen araştırmalar açısından İspanya, Latin Amerika, Rusya ve Çin’de bu kadar başarılı olmasına rağmen ilk ortaya çıktığı ülkede bunun yarısı kadar bile ses getirememiş olması. Buna ezelden beri tekerrür eden, kendi ülkesinde asla hoş karşılanmayan peygamber fenomeni diyebilir miyiz (Luke 4.24)? İşlev odaklı çeviri üzerine araştırma yapmak isteyen birisi için bu da ilginç bir konu olabilir.