1.Çıkış noktası/noktaları

İlk olarak çıkış noktasına/noktalarına bakalım. Hans J. Vermeer (skopos teorisi), Justa Holz-Mänttäri (eylem odaklı çeviri teorisi) ve Heinz Göhring (kültürlerarası iletişimin yazılı ve sözlü çeviriye uygulanması) çeviribilimde işlevselcilik olarak bilinecek kuramsal temelleri 1970’lerin sonları ve 1980’lerin başlarında atmışlardır (krş. Vermeer 1978, 1979; Holz-Mänttäri 1981, 1984a; Göhring 1978). Vermeer ve Holz-Mänttäri çeviriyi (sözlü çeviri de dâhil) kuramsal temelleri eylem teorisine dayanan ve bir amacı olan iletişimsel etkileşimler olarak değerlendirmiştir. Justa Holz-Mänttäri’nin Finlandiya’da yayınlanan bazı çalışmaları hariç, neredeyse sadece Almanca yazılan ilk metinler Almanya’daki dergilerde veya yayıncılar tarafından basılmıştır. Almanya’da merkez önceleri Mainz Üniversitesi’nin Germersheim kampüsü olmuştur; Vermeer’in 1985’te Heidelberg Üniversitesi Mütercim Tercümanlık fakültesinde yeni oluşturulan Çeviri Çalışmaları ve Portekiz Dili ve Kültürü bölümünün başkanlığına atanmasından sonra ise, Heidelberg yakınları merkez haline gelmiştir. Birincil metinlerin, İngilizce başta olmak üzere, Fince, Portekizce ve İspanyolca gibi başka dillerde yayınlanmaları ancak 1986’da gerçekleşmiştir (bkz. 4. başlık). 1989’da Andrew Chesterman, Çeviri Teorisi: Makaleler (Readings in Translation Theory) başlıklı kitabı için Vermeer’in kült bir makalesini çevirmiş, bu çeviri 2000’de Venuti’nin Çeviri Çalışmaları Derlemesi’nde (Translation Studies Reader) tekrar yayınlanmıştır (krş. Vermeer 1989).

Başlangıç noktası Hans J. Vermeer’in Yaşayan Diller (Lebende Sprachen, 1978) dergisinde yayınlanan, içinde “genel bir çeviri teorisi çerçevesi” sunduğu makalesiydi. Bu teorinin yayılmasını engelleyen iki etken vardı: (a) Yaşayan Diller’in hedef kitlesi çeviri kuramına hep kuşkuyla yaklaşmış sahadaki çevirmenlerdi (hâlâ da öyledir) ve (b) makalenin akademik stili bu kişilerin fikirlerini değiştirmek konusunda pek bir işe yaramamıştı. Bu yüzden, Alman çevirmenler bu teoriyi ancak 1984’te, Vermeer’in skopos teorisinin ayrıntılandırılmış hâlini Katharina Reiss ile ortaklaşa yazdığı bir kitapta (Reiss ve Vermeer 1984) yayınlamasıyla dikkate almaya başlamışlardır. Almanya’da çeviribilime, tamamıyla temel eşdeğerlilik kavramına dayalı filolojik ve/veya dilbilimsel teoriler hâkimdi. Bu sebeple skopos teorisi, çevirinin sınırlarını aştığı ve “çalışma alanı olarak çevirinin dış hatlarını… gittikçe daha belirsizleştirdiği ve araştırma yapmayı zorlaştırdığı” (Koller 1995: 193) gerekçesiyle sert bir şekilde eleştirilmiştir.

Reiss ve Vermeer’in kitabının (1984) ilk kısmında Vermeer, genel bir yazılı ve sözlü çeviri teorisi olarak sunduğu skopos teorisinin kuramsal temellerini ve temel prensiplerini açıklamakta; ikinci kısımdaysa Katharina Reiss, ilk olarak 1971’de ortaya koyduğu, metin tipine dayalı eşdeğerlilik temelli yaklaşımını, bir “spesifik teori” olarak skopos çerçevesine yerleştirmeye çalışmaktadır. Bu çabanın (yazarların isimlerinin alfabetik sıraya göre verilmesinin de etkisiyle) özellikle çeviribilim alanında çalışmaya yeni başlayanlar arasında hâlâ yaygın olan Katharina Reiss’in skopos teorisinin kurucusu olduğu yanlış anlaşılmasına yol açacağı öngörülebilirdi (bunun bir örneği hem Gentzler 1993: 71’de hem de çalışmanın yeniden düzenlenmiş hâli Gentzler 2001:70’de görülebilir, bkz. 4. başlık). Reiss aslında ilk kitabının “Çeviri Eleştirisinin Sınırları” (The Limitations of Translation Criticism) başlıklı bölümde hiçbir zaman savunmayı bırakmadığı eşdeğerlilik kavramına istisna bir alternatif olarak çevirinin özel işlevi’nden bahsetmiş (Reiss 1971: 93–106, İngilizcesi: Reiss 2000: 92–101), böylelikle, ihtiyatlı bir biçimde de olsa, çeviriye işlevsel bir bakış açısı sunmuştur.

2.Almanya’daki ilk işlev odaklı uygulamalar

Germersheim ve Heidelberg’in çeviri bölümlerinde eğitim veren, doğrudan Almanca birincil kaynakları kullanan ve “kurucular” la olan kişisel temaslarından esinlenen bir grup araştırmacı, skopos teorisini çeviri eğitiminde kullanmaya başladı. Bu kişiler çeviri metodolojisi (Hönig ve Kussmaul 1982), çeviri odaklı metin analizi (Nord 1988), çeviride kalite kontrol (Kupsch-Losereit 1985, 1986; Hönig 1986; Kussmaul 1986), çeviri eleştirisi (Ammann 1989c), çevirinin kültürel yönleri (Löwe 1989) ve teknik çeviri (Schmitt 1989) konularına odaklandılar. Diğer bir önemli alan da, Justa Holz-Mänttäri’nin özellikle aktif olduğu, çeviri eğitimi ve sürekli eğitim için bir müfredatın hazırlanmasıydı (Holz-Mänttäri ve Vermeer 1985; Holz-Mänttäri 1984b, 1986, 1989; Ammann ve Vermeer 1990). İkinci nesil, işlevci akımın kurucularından pek de genç olmadığı için, her ne kadar bahsi geçen yayınların neredeyse hepsi Almanca yazılmış olsa da, bu ilk teorik uygulamalar uluslararası çeviribilim alanında “işlevselcilik” olarak adlandırılan akımın başlangıç noktası sayılabilir.

3.Teorinin Almanya’da yayılması

İşlevselciliğin genel tanımlarına ilk kez 1990’ların başlarında işlevselci olmayan yazarların kaleme aldığı Almanca giriş kitaplarında yer verilmiştir. Bu yazarlardan biri olan Werner Koller, Çeviribilim’e Giriş (Einführung in die Übersetzungswissenschaft) başlıklı kitabının 1992’de yayınlanan yeniden düzenlenmiş baskısında skopos teorisinin tanıtımına iki sayfa yer vermiştir (Koller 1992: 212–214). “İşlev Odaklı Çeviribilim (Skopos Teorisi)” konusuna kitabın “Eşdeğerlik İlişkileri ve Çevirinin Çift Yönlü Bağlantısı” (Equivalence relations and the double linkage of translation) başlıklı bölümünde yer verilmesi çeviribilimin 1990’larda Almanya’daki durumunu göz önüne seriyor. Buna karşın, Redagundis Stolze (1994) Çeviri Teorileri (Übersetzungstheorien) adlı kitabının iki bölümünü işlev odaklı çeviri teorilerine ayırarak, skopos teorisinin temel ilkelerini ve çevirmen eğitiminde kullanımını daha detaylı bir şekilde tarif etmiştir. Ancak, kendi duruşunu bahsi geçen bölümün sonunda, işlev odaklı yaklaşımlara karşıtlığını beyan etmiş Peter Newmark’tan uzun bir alıntıya yer vererek belli etmiştir:

Aslında çeviride işlevselciliğin önemi skopos denilen teorinin ortaya çıkmasından yıllar önce anlaşılmıştı. Anlaşılmayan şey işlevselcilğin doğası gereği beraberinde fazla basitleştirme riskini getirmesiydi.…(Newmark 1991, 106; aktaran Stolze 1994, 180)

Bu alıntının ve adil olmayan diğer eleştirilerin yeniden düzenlenmiş baskılardan (örn. 2008) kaldırılmış olduğu belirtilmelidir. Stolze bu baskılarda skopos teorisinin temsilini ve teorinin bazı uygulamalarını çok daha dengeli bir biçimde sunar. Buna rağmen, ilk baskıda yer alan yorumlar, Almanya’daki öğrencilerin işlevselciliğe karşı tutumları üzerinde uzun yıllar etkili olmuştur. Çeviri derslerinde işlev odaklı çeviri teorisiyle veya eğitimiyle karşılaşan, bizzat kendi teşebbüsleriyle bu metinlere ulaşan ya da Mary Snell-Hornby ve diğerleri tarafından 1998’de düzenlenmiş Çevirinin El Kitabı’nda (Handbuch Translation) yer alan güvenilir bilgileri araştıran öğrenciler buna istisna tutulabilir.

4.Almanca konuşulan bölge dışında işlevselcilik

Almancanın günümüzde geçmiş yüzyıllara kıyasla daha az yaygın olması üzücü bir gerçek. Alman akademik yazımının tipik özelliklerinin, insanları Almanca metinleri özgün hâlleriyle okumaya teşvik ettiği de söylenemez. Buna rağmen hem birincil metinler hem de ilk uygulamalar açısından, İngilizceye, İspanyolcaya ve diğer dillere yapılan çeviriler ve bu dillerde yazılan özgün yazılar, seksenlerde epey nadirdi. 1980’lerin sonlarına kadar Vermeer’in İngilizceye yalnızca iki (Vermeer 1987, 1989), Portekizceye bir (Vermeer 1986) ve Reiss ve Vermeer’in 1984’te yayınladıkları kitabın bazı kısımlarının Finceye bir çevirisinin yapılmış olmasına inanmak güç. 1996 yılında bir İspanyolca çeviri yayınlandı (Reiss ve Vermeer 1996, tam metin değil). Vermeer kendisi, 1996’da skopos teorisine İngilizce bir giriş metni yazdı.

Başka bir alanda değil de çeviri alanında bir teorinin dil engeli yüzünden etkisiz kalması ne kadar da ironik! İkinci nesil işlevselciler, doksanların ilk yarısında, İngilizce ve başta İspanyolca olmak üzere diğer dillerde yayınlar yaparak bu engeli aşmaya çalışmışlardı. Ancak, yine de bu akımın teoriye yalnızca çeviri üzerinden erişilebilecek bölgelerde yaygınlaşması neredeyse on yılı buldu. Skopos teorisinin 1987 gibi erken bir tarihte bilinir hâle geldiği Çin buna bir istisna gibi duruyor (Qianyuan 1987).

Ancak, 1990’ların başlarında, çeviribilimin ayrı bir dal olduğu o kadar kabul görmüştü ki uluslararası piyasada ilk “giriş” yazıları belirmeye başladı. Bunların ilklerinden biri Robert Larose’nin Kanada’da 1989 yılında yayınlanan, Juliane House’ın çeviri kalite kontrol modeline genişçe yer veren Çağdaş Çeviri Teorileri (Théories contemporaines de la traduction) başlıklı kitabıydı (Larose 1989: 210–217 vd.). Kitabın ne ilk basımı ne de 1992’de yayınlanan ikinci basımı, skopos teorisi, işlevselcilik veya birinci ve ikinci nesil işlevselci yazarlardan bahsediyordu. Buna istisna olan isimler yalnızca birkaç eleştirel beyanıyla René Ladmiral (krş. Larose 1992: 238) ve tahminen İngilizce yayınladığı bir makale sayesinde laf arasında bahsedilen Katharina Reiss’dir (Reiss 1976).

Bulabildiğim kadarıyla, İngilizce yazılmış skopos teorisinden bahseden ilk genel giriş metni, Edwin Gentzler’in Çağdaş Çeviri Teorileri (Contemporary Translation Theories, Gentzler 1993) kitabıdır. Eserin “Almanya’daki Çeviri Teorileri” (Translation Theories in Germany) başlıklı bölümünde Wilss, Leipzig Okulu, Neubert, Reiss ve Snell-Hornby’den altı sayfa boyunca bahsedilir. Bu metnin tek ufak sorunu, skopos teorisini Katharina Reiss’in çalışmalarının doruk noktası olarak tanımlamasıdır (Gentzler 1993: 71). Bu hatanın kitabın 2001’de yayınlanan yeniden düzenlenmiş baskısında düzeltilmemiş olması üzücü bir gerçektir. Bununla birlikte, bu baskıda “Almanca konuşulan ülkelerde işlev odaklı teoriler” (Functionalist theories in German language countries, Gentzler 1993: 65 vd.) başlıklı yeni bir bölüm vardır ve bu bölümde yazar “Saarbrücken okulu” (Wilss ve Kussmaull, ikinci yazar çalışmalarını Germersheim’da yürütmektedir), Leipzig okulu (Kade, Neubert) ve “Saarbrücken ve Leipzig okullarıyla yakından ilişkili” Reiss, Vermeer, Snell-Hornby, Nord ve Holz-Mänttäri’yi ele alır. Aslında bu listelenen araştırmacıların hiçbirinin Saarbrücken veya Leipzig’le bir bağlantısı olmamıştı. Gentzler 2004 yılında Uluslararası Çeviri Ansiklopedisi’nde (International Encyclopedia of Translation) yayınlanan, çeviribilimde Kültürel Dönüşüm konulu makalesine kadar (Kittel ve ark. 2004: 166–170), Alman işlevselciliğini kültürel yaklaşım bağlamına doğru bir şekilde yerleştirememişti. Yazar, Reiss ve Vermeer’in 1984’teki kitabını kısaca özetledikten sonra, Nord, Holz-Mänttäri, Snell-Hornby ve Juliane House’ın ve aynı zamanda Hönig ve Kussmaul’un katkılarından bahsediyor. Mary Snell-Hornby’nin işlevselci olarak tanımlanması en azından tartışmaya açıktır, ancak Juliane House’ın bu şekilde tanımlanması tamamıyla yanlıştır; çünkü House her zaman, genelden farklı da olsa, eşdeğerlik-odaklı bir çeviri anlayışı benimsemiştir. Üstüne üstlük, Ansiklopedi’nin (Enyclopedia) Almanca yayınlanmış olması, üç dilli bir başlığı olmasına rağmen, kitabın İngilizce konuşulan bir dünyada geniş bir kitleye ulaşabilme ihtimalini sorgulatıyor.

Bu kısa ve genel bakış, çeviribilim alanında çalışmaya yeni başlayanların, Almanca yayınlara ulaşma şansları olmaması hâlinde, edindikleri bilgilerin tarafsız ve doğru olduğundan emin olamayacaklarını gösteriyor. Genel giriş yazıları yazanlar, hâlâ bilgilerini ikincil ve üçüncül ellerden ediniyorlar. Justa Holz-Mänttäri’nin Tampere Üniversitesi’ndeki çalışma arkadaşlarından Douglas Robinson bile, işlev odaklı teorilerin temel ilkeleri hakkındaki yorumlarını Nord’un 1988’de yayınlanan kitabının İngilizce çevirisinden yola çıkarak yapmaktadır (Robinson 2003). Şu durumda Robinson’un işlevselciği temsil edişi yanlıştır ve adil değildir diyemeyiz ama başka durumlarda ikincil kaynaklardan yapılan alıntıların bir tür “kulaktan kulağa” etkisine yol açtığı aşikârdır. Bu durum aynı zamanda Çin’de skopos teorisi üzerine yayınlanan çalışmalar için de geçerlidir. Bu çalışmalar çoğunlukla İngilizce birincil ve ikincil metinlere dayanmaktadır (krş., özellikle, Bian 2008, Çince veya Bian ve Cui 2006; Gao ve Tian 2007 ve Wen 2008 İngilizce, birkaç örnek olarak).

Bu bölümü daha iyimser bir şekilde bitirmek adına, yakın zamanda yayınlanmış, mükemmel ve güvenilir bilgi sunan iki kaynaktan bahsetmek istiyorum. Bunlar: Mary Snell-Hornby’nin Çevirinin Dönüşümleri (The Turns of Translation, Snell-Hornby 2006: 51–60) ve Jeremy Munday’in Çeviribilim’e Giriş (Introducing Translation Studies, Munday 2008 a.g.e.) başlıklı yayınlarıdır. İki yazar da Almanca yayınlardan yararlanmaktadır. Snell-Hornby 1980’lerde misafir öğretim üyesi olduğu Heidelberg Üniversitesi’nde “kültürel dönüşüm”e tanık olmuştur ve her ne kadar onu dar anlamıyla skopos teorisyeni olarak tanımlamasam da araştırmacının “bütüncül yaklaşım”ı (Snell-Hornby 1988) işlev odaklı görüşlerle rahatlıkla bağlantılandırılabilir. Munday skopos teorisine daha büyük bir (zamansal) mesafeden bakarak teoriyi en başta amaçlandığı alana, çeviri eğitimine uygulamayı başarır.

5.Üçüncü ve dördüncü nesil

Almanya’ya dönecek olursak, (günümüzde bunu yavaş yavaş bırakıyor olsalar da) Germersheim ve Heidelberg’de derslerinde işlevci yöntemler kullanan “ikinci nesil” araştırmacıların sayıları pek fazla değildi ancak bu kişiler araştırma ve yayın alanlarında aktiflerdi. Bu yüzden, öğrencilerinin yoğun bir biçimde çeviri araştırmalarına yönelmelerine vesile olmaları beklenebilirdi, fakat görebildiğim kadarıyla böyle olmadı. Bundan bahsederek burada zaman kaybetmeyeceğim fakat, bunun kısmen de olsa nedeni Alman akademik çevreye özgü özellikler olabilir. Başka bir sebep ise, iyi öğrenim görmüş çevirmenlerin, sektörde başarılı olmaları ve iyi çevirileri sayesinde yüksek kazanç sağlayarak, akademisyenlerin vahşi dünyasına dönme motivasyonlarını kaybetmeleri olabilir.

Gelecek vaat eden bazı araştırmacılar bile (örn. Ammann 1989a, 1989b, 1989c; Ammann ve Vermeer 1990) üniversitelerden ayrılarak emeklerinin karşılığını iyi bir şekilde aldıkları mercilerde mesleklerini icra etmeye başladılar. Sonuç olarak, oldukça uzun bir kuluçka döneminin üstesinden gelmemiz gerekti; ancak sonunda işlev odaklı çeviribilimin bir “salgın” haline geldiğini söyleyebiliriz. Bu durum özellikle dünyanın Çin gibi çeviriye çok ihtiyaç duyan bölgelerinin yanı sıra, Güney Afrika gibi çok dilli ve çok kültürlü toplumlar için geçerlidir. Günümüzde farklı ülkelerde işlevselcilik alanında neler olduğunu anlatmak için isim ve konuları saymaya devam edersem bu makalenin sınırlarının dışına çıkarım. Bunun yerine, yukarıda bahsi geçen güncel konular dahilinde kalacağım. Bu konular belki bize gelecek hakkında bazı ihtiyatlı tahminler yapma şansı verebilir. Gelecek çalışmaları teşvik edebilecek birkaç somut örnekten bahsederek, onları dört farklı alanda ele alacağım: Yazılı ve sözlü çeviri eğitimi, kültüre özgülük, belirli metin türlerinin analizi ve mesleğin farklı yönleri. Bu alanların işlevsel bakış açısıyla ele alınması gerektiğini savunmuyorum; yalnızca işlevsel bakış açısıyla ele alınmakta olduklarını (ya da yazarların bu açıdan yaklaştıklarını iddia ettiğini) gözlemliyorum.

6.Sonuçlar

Gördüğümüz gibi, skopos teorisinin tarihi ve ondan türeyen işlev odaklı yaklaşımlar Almanca konuşulan bölgelerle sınırlıydı ve ilk on yılda meydana gelen yanlış anlaşılmalarla yanlış temsillerin etkisi altında kalmıştı. Bu yüzden, az sayıda aktif araştırmacı sayesinde dünyanın öbür bölgelerine yayılarak sonunda farklı alanlarda işlev odaklı kriterlere dayanan birçok çalışmaya mahal vermesi inanılmazdır.

Günümüzde, araştırmacılar uygulamaya (örn. çeviri metodolojisine) ve hipotez testine (örn. alıcı odaklılığa) odaklanıyorlar gibi görünüyor. Bence işlevsel ilkeler üzerine görgül deneyler yapılmasına büyük ihtiyaç var. Anketler ve benzer araştırmalardan alınan görgül veriler, alıcıların belli janrlar veya belli alanlarda çeviri metinlere verdikleri tepkilere daha çok ışık tutabilir. Bu çalışmalardan elde edilecek sonuçların çeviri değerlendirmesi kriterleri ve öğretim standartları üzerinde doğrudan etkisi olabilir.

Daha çok görgül çalışmaya ihtiyaç duyulan bir başka alan da çevirmenlerin çalışma sahasıdır. Bu çalışma sahası son birkaç yılda fazlasıyla değiştiği için çeviri pedagojisi ve eğitim programlarının hazırlanması üzerine çalışmaların önemi küçümsenmemelidir.

Bugünlerde, profesyonel yazılı ve sözlü çevirmenler, ilgi alanlarını kültürlerarası danışmanlık veya teknik yazım, hatta metinlerin kültüriçi dönüştürülmelerinin veya optimizasyonlarının gerektiği alanlar (bilgi aktarımı, popülerleştirme vb.) gibi faaliyetleri, Holz-Mänttäri’nin deyişiyle, “çevirisel eylemleri” kapsayacak şekilde genişletiyorlar. Bu şekilde çeviribilim yine Alman kökenli bir “disiplinlerötesi” alan olan (krş. Antos 2001; Göpferich 2007b) ve en geniş anlamıyla bilgiye erişimi inceleyen (krş. Göpferich 2010) “transfer çalışmaları” alanına doğru genişliyor. Burada da işlev odaklı çeviri görüşleri kendilerine çok malzeme bulabiliyor.

Bana uzun süredir rahatsızlık veren diğer bir konu da işlevselci yaklaşımların hem gördüğü kabul hem de yürütülen araştırmalar açısından İspanya, Latin Amerika, Rusya ve Çin’de bu kadar başarılı olmasına rağmen ilk ortaya çıktığı ülkede bunun yarısı kadar bile ses getirememiş olması. Buna ezelden beri tekerrür eden, kendi ülkesinde asla hoş karşılanmayan peygamber fenomeni diyebilir miyiz (Luke 4.24)? İşlev odaklı çeviri üzerine araştırma yapmak isteyen birisi için bu da ilginç bir konu olabilir.