ЖАЗБАША АУДАРМА

Жазбаша аударма дегеніміз бастапқы мәтіннің негізінде басқа тілдік/мәдениеттік адресатқа арналған соңғы мәтінді құру үшін жасалатын жағдаяттық және функционалды – бағытталған кешенді іс-әрекеттердің жиынтығы.

АУЫЗША АУДАРМА

Ауызша аударма дегеніміз келесі белгілермен сипатталатын аударманың бір түрі: (жазбаша аудармадан бөлек қарастырғанда):

• ауызша аударма жағдайында бастапқы мәтіннің сегменттерін жеке-жеке айту және/немесе жеткізу;

• уақыт тұрғысынан аударма іс-әрекеттерінің параллелизмі сияқты шектеулерге ие;

• берілген бастапқы мәтіннің сегменттеріне байланысты нақты бір уақыт интервалын назарға ала отырып, аударма мәтінінің сегменттері жеке-жеке жүзеге асырылады және аударма мәтінін түзетуге болмайды.

ІЗБЕ-ІЗ АУДАРМА

Ізбе-із аударма дегеніміз ауызша аударманың бір түрі. Оған келесі ерекшеліктер тән (оны ілеспе аудармадан бөлек қарастырғанда):

• сөйлеушінің өзі анықтаған сегменттер бойынша бастапқы мәтінді айтуы;

• мәтіннің сегментін аударма тілінде/мәдениетінде айту және/немесе жеткізу үшін бастапқы мәтіннің айтылуын үзу;

• есте сақтау немесе ескертпелер жазу арқылы қабылданып, жазылып алынған бастапқы мәтіннің берілген сегментінің логикалық-тұжырымдамалық субстратына негізделе отырып, аударма мәтінін айту және/немесе жеткізу.

ІЛЕСПЕ АУДАРМА

Ілеспе аударма дегеніміз ауызша аударманың келесі қасиеттерге тән түрі (оны ізбе-із аудармадан бөлек қарастырғанда):

• бастапқы мәтіннің аударма жасау үшін тоқтатылмай, үздіксіз орындалуы;

• ілеспе аударма уақытының бастапқы мәтіннің жеткізілу уақытына байланысты болуынан туындайтын айрықша уақыт шектеуі;

• мәтіннің сегменттерінің аударылуына әкеліп соғатын барлық аударма іс-әрекеттерінің параллелизмі. [154-бет]

3.1Теориялық салада

Қарым-қатынас тосқауылдары мен эксклюзивті үрдістердің жойылуы жаңа қарым-қатынас түрінің пайда болуына жағдайлар тудырады. Бүгінгі көп мәдениетті, көп идеологиялы, көп дінді жағдай Шығыс пен Батыс арасындағы әр түрліліктерді, толеранттылық мәселелерін жақсырақ түсіну, ақпаратты таңдай білу және өмірдің әрбір салаларындағы үдеріст ізерттеу үшін жаңа мүмкіндіктерді туғызады.

Менің ойымдағы мәселе – аудармашыларға арналған ғылымға негізделген үйрету және ауызша аударманың объективті сынау мақсатындағы пәнаралық бағалау мен қарым-қатынас үдерістерін зерттеу. Егер ауызша аударма ілімі аудармашыға немесе аудармашыларды үйретуге бағытталса (мысалы, дайын стратегиялар арқылы), ауызша аудармаға тән ерекше қағидаларды, құрылымдарды, санаттарды ескере отырып, эмпирикалық негізде рәсімдік теорияларды дайындау қажет.

Бұл ауызша аударма үдерісін және нәтижесін сипаттау мен түсіндіру үшін тексерілетін байланыс құралдарын дамыту мақсатында өзара әрекеттесу жазбаларын тұжырымдамалық және тәжірибелік зерттеулерді талап етеді. Объективті қиындықтар аударма үдерісінің күрделілігі мен әртүрлілігі, сонымен қатар, гипотеза мен теорияның қарама-қайшылыққа, әсерісе осал қылатын теориялық тәсілдердің әртүрлілігінен туындайды. Тағы бір талап – пәнаралық жұмыстың міндеттемесі, өкінішке орай, оған бүгінгі күннің өзінде университет факультеттерінің бір-бірінен бөліп оқытылуы кедергі келтіреді. Осыған байланысты ойға Платонның метафорасы келеді. Ол былай деп жазды:

Міне, бүкіл үңгірді жарыққа апаратын есігі бар жерасты үңгіріндегі адамдар бұл жерді жастайынан мекендеген, олардың аяқтары мен мойындары шынжырмен байланған, сол себепті, олар тек алдындағыны ғана көре алатын, яғни, мойындарындағы бұғаудың кесірінен [p. 157] мойындарын қозғай алмаған. Олардың үстінде және артында қашықтықтанөрт пайда болған, от пен қамаудағы адамның арасында төмпешік жол бар, егер оған қарайтын болсаңыз, жол бойына қабырға салынғанын көресіз, ол марионетка-қуыршақтардың иелерінің алдыңда қуыршақтарды көруге арналған экран секілді.

Мен көрдім.

Ал, сіздер қабырға бойымен әртүрлі ыдыстар, ескерткіштер мен ағаш, темір және өзге де заттардан жасалған мүсіндерді ұстап келе жатқан адамдардың жардан өтіп жатқанын байқадыңыз ба? Олардың кейбірі сөйлесіп келеді, ал кейбіреуі үнсіз…

…Олардыңбастарын қозғалтуға ешқашан рұқсат етілмеген болса, көлеңкеден басқа нәрселерді қалай көреді?

…Енді қамаудағы адамдардың кінәсі кешіріліп, тұтқыннан босатылған табиғи түрінетағы бір рет қарап көріңіз. Басапқыда, олардың бірі тұруға, мойнын бұрып, жарыққа қарауға рұқсат алса, ол қатты шаншып ауырғаннан қиналады. Жарық көзіне оттай басылып, ол одан жапа шегеді және ол осыдан бұрын тек көлеңкені тамашалағандығын түсінсе, басқа біреуден көргенінің барлығы өтірік екендігін естісе, және дәл қазір ол тіршілік иелеріне жақынырақ тұрып, олардың шынайы болмысын тамашалағанда – оның жауабы қандай болады екен? Кейіннен, оның нұсқаушысының өтіп жатқан заттарға нұсқап, атын атауын талап етіп жатқанын елестетіп көріңіз – ол абдырап қалмайды ма?

Ол осыдан бұрын көрген көлеңке бейнелерін қазір өзіне көрсетіп жатқан заттардан шынайырақ деп қиялдамайды ма екен? Шынымен де солайболады.

Егер оған жарыққа тура қара десе, көзі ауырмайды ма екен және бұл азаптан құтылу үшін теріс қарауға мәжбүр боладыма?(Plato [күні көрсетілмеген]: 265–267)

Кейде бұл әсерді аудармашылар өздері береді, олар өздерінің жұмысын зерттеуге мүмкіндік бермейді және осындай зерттеулерге мұқтаждықты жоққа шығарады. Бұл көзқарас Стенцпен, оның ішінде:

Психологтар біздің өте күрделі жұмыс болып табылатындығын растаған кезде біз өте қуаныштымыз, бірақ біз өзіміздің дағдыларымыздың шектерін құжаттандыруға бейім емеспіз және сөйлеушіні дұрыс түсінбеген кезде немесе кездесетін жағдайға тап болуымыз мүмкін. егер біз оны түсінген болсақ, хабарды жеткілікті түрде жеткізе алмаймыз.(Stenzl 1983: 42)

Кейде тіпті: « Теориялық ретінде практикалық жұмысымда маған қандай теорияны қолдану керек? » Деп ойлаймын. Жақсы теорияның басты критерийі іс жүзінде оның тікелей қолданылуы болуы керек деп ойлаймын, бірақ бірнеше саты қажет болуы мүмкін [158-бет] музыкалық теорияның мысалын, аспапты меңгеруді немесе жеке ойнауды қарастырайық. Шешуші мәселе интерпретациялау теориясы түсініктемелерді түсіндіруге мүмкіндік береді.

Қорытындыларға келу, гипотезаларды қалыптастыру және түпнұсқалық шындыққа айналатын теориялар салу біз үшін шұғыл қажет деп санаймын, бұл жеке аспектілермен ғана емес, сонымен қатар бір мәтіннен – бір көзден мәтіннен алынған тәжірибелік зерттеулер. Тілдер мен мәдениеттердің әртүрлі комбинацияларында ізбе-із және ілеспе аудармаға сәйкес перестанцияларды ауыстыру. Жалпы түрде аудармашылар мен университетке түсушілер арасындағы айырмашылықтарға эксперименттік зерттеулер ретінде шұғыл болып табылады. Психолог Эссер (1999: 85) сарапшы ретінде білімі ұсынылған, жаңадан шыққандар мен сарапшылар олардың есте сақтаудың когнитивтік аппаратында айырмашылығы жоқ, сонымен қатар когнитивті бағдарламалық жасақтамада және деректер базасын ұйымдастыруда.

Білім базасы бірдей болған жағдайда, ауызша аудармашылардың басқа көп тілді тіл пайдаланушылармен салыстырғанда білімі білім мен деректер базасы арқылы әртүрлі түрде жұмыс жасайтын когнитивтік процестермен белгіленеді: проблеманы адекватты ұсыну арқылы, стратегияларға қатысты сезімталдық пен тиісті құнды талдаумен (мысалы, трансляциялық проблеманы ескере отырып, өңдеудің тереңдігі), тиімді бақылау, бағалау және реттеуші функциялармен, сондай-ақ транспозициялардағы тиімді қолжетімділік және өңдеу операцияларымен, яғни тәртіпті қалыптастыру және ақпаратты біріктіру мүмкіндігімен ерекшеленетін метакognitive дүкендер арқылы; қауымдастықтар дифференциалды қалыптастыру арқылы және иерархиялық білім беру ұйымымен.

Аудармашылар үшін (аралық) қауымдастықтар үшін өз білімдерін нақты құрылымдау және олардың әлеуетін арттыру (ауызша аудармашылар ретінде жұмыс істемейтін көп тілді ауызша сөйлеушілермен салыстырғанда) қажет болғандықтан, тек қана – тек қана (Hinweisreiz)

1. проблемалы жағдайды осындай деп тану және шешім табу үшін тиісті стратегияларды белсендіру

2. семантикалық жадта үлкен аумақтарды белсендіру және осылайша TL баламалары үшін іздестіру алаңын ашу. (Эссер 1990; 85–87)

Демек, екі тілді немесе көп тілді сөйлеушілерді қамтитын психологиялық зерттеулер түсіндіруге тікелей қолданылмауы мүмкін. Ауызша аударма процесін түсіндіру белгілі бір мақсатқа бағытталған пәнаралық жұмыс жасауды талап етеді. Бұл зерттеулер тергеулерді түсіндірудің айрықша сипатын көрсетеді. Сонымен қатар зерттеудің сезімталдығынан басқа таным, эмоция және тіл арасындағы интерфейс жеке [159-бет] ғылымдардағы үрдістерге дейін, зерттеудің қанағаттанарлықсыз күйі зерттеушінің түсіндірушінің нақты белсенділігі мен оның әрекет ету стратегияларын жеткіліксіз түсінуі керек.

Жоғарыда айтылғандай, интерпретация ақпаратты өңдеу үшін экстремалды уақыт жағдайларда, оның ішінде әртүрлі трансляциялық әрекеттердің параллелизмін ескереотырып, мәтінді сегменттерді бір мезгілде қабылдау және шығару арқылы сипатталады. Айта кету керек, мұнда тергеудің бастапқы нүктесі басқа аудармамен салыстырғанда. Мақсатты мәтін түсіндірме жағдайында ғана және оның біртіндеп қалыптасуында ғана қол жетімді. Аудармашыға « өтіп кету » және тұтастай алғанда оның мәтінін түзету мүмкіндігі жоқ. Сондай-ақ, тиісті ТДҚ-ны алудың мүмкіндігі жоқ (хаттамаларды дауыстап ойлау). Жазбаша мәтіндерге аударылатын жазбаша интерпретацияларды тергеу жалғыз көзқарас болып табылады, сондықтан эксперименталды емес түсіндіру үдерісі нзерттеу мүмкін емес, демек, біз шешуші мәселенің шешілуі мен сөзсіз эксперименттік зерттеулердің негізділігі және олардың нәтижелері. Қазіргі уақытта бірнеше зерттеушілердің бірі Ғалила ауызша аударма әдіснамалық мәселелерін шешіп, дұрыс айтқан:

Ақпараттық технологиялардың қорытынды тұжырымдамасындағы негізгі қиындықтар субъектілерге, материалдарға, қоршаған орта жағдайына, міндеттерге және бағалауға қатысты кәсіпқойларға қатысты эксперименттердің жарамдылығымен байланысты.(Gile 1991: 164)

Эйнштейннің « Физика және Реализм » деп аталатын оның эпистемологиялық жұмыс негізін диаграмма түрінде толықтыруға міндеттеді, ол өзінің досы мен аудармашысы Морис Соловинге 1952 жылы 7 мамырда жіберді, ол оның келесі сөйлемін түсіндіру туралы өтінішіне жауап ретінде эссе.

Die Berechtigung (Wahrheitswert) des Systems liegt in der Bewährung von Folgesätzenan den Sinneserlebnissen, wobei die Beziehung der letzteren zu ersteren nur intuitiv erfaßbar ist.(Holtan 1981: 374–375)

Эйнштейн осы жерде ғылыми жұмыста, ашылу немесе теорияны қалыптастыру процесінде жеке қадамдардың ретіне назар аударады және осы тұрғыда эксперименттердің жарамдылығына қатысты сұраққа жауап береді. Эйнштейннің ғылыми теорияны жобалау үлгісі өз алаңымызға ешқандай нақты қиындықсыз байланысты болуы мүмкін. [p. 160]

Эйнштейн диаграммада келесі (неміс) түсініктемелерді ұсынады (3-суретті қараңыз):

Сурет 3.Эйнштейннің ғылыми теорияның дизайны моделі (Холтон 1981: 370-нан алынған)

1. Т (тәжірибе) бізге беріледі.

2. А – аксиомалар, олардан зардап шегеді. Психологиялық тұрғыдан A Т-нің үстінде. Алайда Е-дан А-ға логикалық жол жоқ, тек интуитивті (психологиялық) байланыс, ол әрқашан « күшін жоюға жатады ».

3. А-дан, қисынды бағытта, S-дың қандай да бір тұжырымдары шығарылады дұрыс болуға талап қоюы мүмкін. (Эйнштейн Спенсерге дәрісінде айтқандай « жүйенің құрылымы ақылдың жұмысы »).

4. S Т-ге (немесе байланысты) жатады (тәжірибеге қарсы тест). Бұл процедура болуы керек дәл, сондай-ақ экстра-логикалық (интуитивті) салаға жатады, себебі арасындағы қатынас S-да кездесетін тұжырымдар мен E-тəжірибелері логикалық сипатқа ие емес. (161-бетінде) « Сынға жауап беру » [1949] Эйнштейн осы тармақта: « Арасындағы айырмашылық бір жағынан сезім немесе тәжірибе, екінші жағынан идеялар немесе тұжырымдар қажетті айырмашылық… »)…

   Квинтэссенция идеялар әлемі мен тәжірибе арасындағы сырттай проблемалық байланыс болып табылады. (Холтон 1978: 96–97)

Эйнштейннің методология бойынша берген түсініктемелерінде сенсорлық тәжірибелер бірінші болып келеді, өйткені осы деңгейге оралу теорияны сынау үшін, яғни ол тәжірибелі фактілердің барынша мүмкін бөлігін түсінуге болатындығын анықтау үшін орын алады. Фактілердің хаотикалық әртүрлілігі – оған сілтеме құрылымы мен тәртібін көрсететін идеялар құрылымын құру арқылы меңгеру. Эйнштейн іс жүзінде сенсорлық тәжірибелер мен байқаулардың ешқашан таза емес және ұнамсыз екендігін біледі, бірақ теорияға тәуелді.

Жебенің ұшымен аяқталған арка конструктивті гропингке немесе гравюралық конструкцияда әрекет етуді білдіреді. Бұл арка аксиомалар немесе негізгі қағидалар бойынша сындарлы көзқараста ойлаудың септігін тигізеді. Ол логикалық жолдың жоқтығы үшін, негізінен, болжамды, гипотеза немесе тек қана теорияны жобалаудың жоғары субъективті процесі негізінде ғана болжанған болуы мүмкін.

Эйнштейн ақыл-ой мен тәжірибеге қатысты барлық нәрсенің арасынан проблемалық қатынасын көреді. Ол болжамдар дәлелденген жағдайда да, толығымен сенімді болмау керек екендігін және теория, барлық гипотетикалық болжамдардың құрылымы, дәлелсіз қабылданған пікірлер мен қорытындылар толықтай айтылуы қажет екенін жақсы түсінген сияқты.

Оған 3 себеп бар. (Холтоннан кейін 1981: 389; Эйнштейнге сілтеме жасай отырып):

1. Дұрыс болжамдар жалған аксиомадан пайда болуы мүмкін. Осы себепті кейін толығымен қате болып шыққан теориялар… ұзақ уақыт бойы « дәлелденген » болып саналды, өйткені қорытындылар жасалынған бақылаулармен сәйкес келді.

2. Негізінде, теорияны « дәлелденген » деп санау мүмкін емес, өйткені бұл шексіз экперименттік сынақтарға осы жерде және дәл қазір ғана емес, мәңгілік ұшыруы мүмкін деп болжанылуда. Жәй ғана тәжірибе мен бақылау арқылы теорияны растау немесе соңғы рет тексеру мүмкін емес. Ең үздік талап [162бет] теорияның үнемі пайдалылық пен сенімділік жағынан жетіліп отырады және одан алынатын болжамдардың неғұрлым ұзақ болуы қолжетімді сезім тәжірибе шеңберін кеңейту келісімі ретінде саналып, қарама-қайшылықтардың аз туындайды.

3. Қорытындылай келсек, ең қарапайым жағдайларды есепке алмағанда, ешқандай зерттеулер жүргізбей айтқан басқа біреулердің « тәжірибелік фактілеріне » біреулер сене алмайды. Теориялардың « расталуы » көбінесе белгіленген деректердің немесе тестілеудегі кемшіліктердің түсініксіздігі нәтижесінде болады.

Эйнштейн адамдар көбінесе нақты дәлелдерге құлақ аспай, өлшемнің дәлдігін асыра бағалауға тырысатындарына шағымданды. Ол теорияларды жарамсыз қылатын тәжірибелерге басқа теорияларды растайдын теориялар, әсіресе бір теорияның болжамды тәжілибелік жарамсыздығын басқасын күшейтуде қолдану сияқты ақылға қонымды көзқараспен қарау керек екенін ескертті.

Барлық теориялар қарқынды бейімделудің қайталанатын циклінің нәтижесі болып табылады, яғни, олар бір циклден екіншісіне өзгерту үшін « кері байланыс әсерін » қолдану арқылы үздіксіз бірізділікте өте пайдалы. Оның үстіне, түрленудің және өсудің бұл үдерісі бастапқы пайдалану саласын кеңейтетін жаңа құбылыстар табылмайынша жалғасады. Ауызша аударма адам әрекеті ретінде б. з.д. 3-ші мыңжылдықта бақыланса да, 1920-жылдары пайда болған ілеспе аударма жаңа аспектілер енгізіді және Ауызша Аударма Ілімі мен одан жоғары тұрған жалпы Аударма Теориясында белгілі бір эволюцияға жол ашты, әсіресе, әрекеттер мен істерге байланысты зерттеулер арқылы (мысалы, Зимняя/Чернов 1970, Зимняя 1973, Чернов 1979, Salevsky 1987).

3.2Қолданбалы зертеулер аясында

Компьютерлік болжамдар әр 15 жыл сайын ғалымдардың саны екі есе өсетінін көрсетеді. Олай болса, келесі 15 жылдық Демокрит пен Аристотельдің заманынан бері өткен 2500 жылдықтың жарияланымды зеттеудің куәгері болады. Кім көктемгі білім ағымынақарсы тұра алады? Ауызша аудармашылар, әдетте, әртүрлі ғылыми салалардағы соңғы нәтижелерге байланысты мәтіндерді аудару барысында солай істейді деп күтіледі. [163бет]

Жалпы ортақ білімнің таралуы логикалық тұрғыдан жеке адамның білілмсіздігінің өсуіне алып келеді. Мұны зерттеу мен оқытуда жеткілікті түрде ескеру керекпіз бе? ЖОО-да ауызша аудармашыларды оқытуда білім мен шығармашылық қандай рөл атқарады? Шығармашылықты зерттеуші Гилфордтың тиісті зерттеулері (1959), мысалы, шығармашылық мінез-құлықтың келесі жеке қасиеттерін қамтиды.

• төзімділік (яғни, жұмысынан шығарып тастаудың орнына қателіктерімен белсенді жұмыс жасауға алып келетін түсініспеушілік пен қақтығыстарға деген жоғары шыдамдылық);

• қызығушылық (яғни, қоршаған ортаға ашық көзқарас, жоғары қызығушылықтар/мүдделер, жаңа жетістіктерге деген ілтипат);

• белсенділік немесе табысқа деген сенім (яғни бастама мен қатерге бел байлаушылық);

• тәуелсіздік (яғни, ойлау дербестігі, өте маңызды, дәстүрлі емес мінез-құлық және пікір/шешім);

• күшті эго (яғни, эмоционалды тұрақтылық); және

• регрессияға деген бақыланатын қабілет (яғни, мінез-құлық пен ақыл-ой кедергілерін мен шарттарын жеңу мақсатында сезімталдық туралы хабардар болу)

Бұл талаптардың өзектілігі қазіргі таңда орын алып жатқан құндылықтардың мәдениетаралық алмасуына байланысты бұрынғыға қарағанда артып келе жатыр. Бұл ортағасырлардағы ЖОО-да оқу басталмастан бұрын 7 гуманитарлық пәнді (грамматика, риторика, диалектика, арифметика, геомтрия, астрономия және музыка) оқытудың бір мақсаты емес па? Біз бұл жерде ауызша аудармашыларды дайындаудағы негізгі курстың пәндері мен “қосымша пәндердің” мәселелерімен бетпе-бет келіп тұрмыз. Еске алатын өте қызықты оқиғалардың бірі – 1887–1945 жылдар аралығында Фридрих Вильгельм атындағы Берлин Корольдік университетінде ауызша аударма курсына қабылдану үшін тағы бір ғылыми дәреженің болуы немесе кем дегенде құқықтану сияқты өзге пәннің негізгі курсын сәтті тамамдауы негізгі талаптардың бірі болатын. (cf. Dolmetscher, Übersetzer, Auslandswissenschaftler, Sprachkundiger 1941)

Ауызша аударма ғылымы – ауызша аударма үдерісінің әртүрлі аспектілері мен нәтижелерін, сондай-ақ, теориялық және тәжірибелік зерттеулерді қамтитын кешенді ұғым. Қазіргі таңда, ауызша аударма теориясында ұсынылған модельдер қатаң теориялық және әдіснамалық бағдарламалар бойынша емес, өздерінің ортақ нысандары арқылы сақталады.

Нақты тәсіл қабылданғанда, ауызша аударманың қажеттілігі жайлы сұрақ болмайтын болады. Қабылданған [164-бет] тәсіл зерттеу жүйелерімен қатар ауызша аударма ғылымының қолданбалы зерттеу аясында ерекше мәселелердің шешу жолдарын ұсынуы қажет, мысалы, ауызша аударма сынындағы іс-әрекет құрылымына мәтіндік құрылымдарды тағайындау.

Кең ауқымды аударма теорияларымен қарым-қатынастың бұл мақсатта пайдалы болатындығы сөзсіз (Бөлім 2-ні қараңыз). Жалпы аударма теориясы тек қана ауызша аударма зерттеулерінің жарамды болып, ілеспе аударманы ерекше жағдай ретінде емес, толыққанды мүше ретінде қарастырылғанда ғана пайда болады. Ауызша аударма ілімінің ортақ теориялық және әдіснамалық аспектілерінің аударма ілімінің жалпы теориясы үшін маңыздылығын атап өту қажет.