À la Renaissance la pédagogie des langues est fortement influencée par l’Institution Oratoire de Quintilien. En règle générate, on apprend à parler le latin au collège, de manière formelle, par les règles, sans grand succès, semble-t-il. On apprend à parler les langues vivantes, d’habitude, hors de l’école, de manière informelle, par l’usage, mieux et plus rapidement. Àvec le recul du latin la conversation entre étrangers se déroule, de plus en plus, en une langue vivante. Vers la fin du XVIIe siècle, dans certains collèges, les langues modernes, étudiées jusque-là comme option, entrent dans le programme. Les maîtres qui les enseignent ajoutent alors à leur enseignement l’étude systématique de la grammaire. De leur côté, beaucoup de professeurs de collège, pour rendre l’étude du latin plus attrayante, accordent une plus grande place àl’enseignement de l’oral. L’introduction de cette méthode ‘mixte’ ou de ‘compromis’ mène rarement àl’amélioration de la compétence orale des élèves, en latin ou en langue vivante. Apprendre àparler une langue étrangère reste l’habileté la plus difficile à acquérir en milieu scolaire, peu importe la méthode utilisée.
1575De institutione Grammatica Libri Tres. Venetiis: Apud Franciscum de Franciscis Senensem.
Ascham, Roger
1898 [1570]The Scholemaster, Or plaine and perfite way of techyng children, to understand to write and speake, the Latine tong […]. London: John Day. (Repr., Boston: D.C. Heath & Co. 1898.)
Aubert, Françoise
1993 “Apprentissage des langues étrangères et préparation au voyage. À propos d’un manuel plurilingue attribué à Berlaimont”. Documents SIHFLES, No. 111.14–20. Paris.
Bathe, William
1611Ianua Linguarum sive Modus Maxime Accomodatus, quo patefit aditus ad omnes Linguas intelligendas. Industria Patrum Hybernorum societatis Iesu […]. Salamanticae: Apud Franciscum de Cea Tesa. (Édition quadrilingue de Barbier, A Messe of Tongues: Latine, Englische, French, Spanish. London: Excudebat R. F. impensis: Matthaei Lownes 1617.)
Berlaimont (Barlaimont), Noël de
[c.1530] Vocabulaire de nouueau ordonne et de rechief recorrige pour aprendre legierement a bien lire esc rire et parler françois et Flameng lequel est mis tout la plus part personnaiges. Anvers: W. Vosterman.
Bingen, Nicole
1987Le Maître italien (1510–1660): Bibliographie des ouvrages d’enseignement de la langue italienne destinés au public de langue française, suivie d’un répertoire des ouvrages bilingues imprimés dans les pays de langue française. Bruxelles: Emile Van Balberghe.
Boyer, Abel
1694The compleat French master, for Ladies and Gentlemen in three parts. I: A short and plain grammar; II: A vocabulary: familiar dialogues […] and twelve discourses; III: Four collections […] of jests, […] choice letters […], proverbs […], new songs, etc. London: Tho. Salusbury.
Breva Claramonte, Manuel
1983 “El Metodo de Pedro Chompré (1698–1760) y la tradicion sanctiana”. Serta Philologica F. Lazaro Carreter, 89–97. Madrid: Ediciones Cátedra.
Calepinus, Ambrosius
1502Dictionarium latinarum e greco pariter deriuatium […]. Reggio: Dionisio Bertocchio.
Caravolas, Jean Antoine
1984Le Gutenberg de la didacographie ou Coménius et l’enseignement des langues. Montréal: Guérin.
Caravolas, Jean Antoine
1991 “Les deux Januas, celle de Bathe et celle de Coménius”. Rassegna italiana de linguistica applicata 23:2.1–27.
Caravolas, Jean Antoine
1994aLa Didactique des langues: Précis d’histoire I (1450–1700). Montréal: Les Presses de l’Université de Montréal; Tubingen: Gunter Narr.
Caravolas, Jean Antoine
1994bLa Didactique des langues. Anthologie I: À l’ombre de Quintilien. Ibid.
Caton, Denis
1494[v.300]. Liber de doctrina Catonis […]. Parisiis: Wolfgangus. [Voir aussi: Distiques de Caton. – Les Préceptes de la Vie Civile. Mis en distiques Latins attribués à Caton & Traduits en vers François, avec quelques Poésies Sacrées par M. l’Abbé S***. Paris: chez Nyon fils, Guillyn, à l’occasion au Lys d’Or 1752.
Caxton, William
1964[1480]Dialogues in French and English. London: Caxton. [J. C. T. Oates & L. C. Harmer, Vocabulary in French and English: A facsimile of Caxton’s edition c.1480. Cambridge: Cambridge Univ. Press.
Chomarat, Jacques
1981Grammaire et Rhétorique chez Érasme. 2 vols. Paris: Société d’édition “Les Belles Lettres”.
Cicéron, Tulle
1831–32Omnia Opera cum deperditorum indices quinque novi et absolutissimi. Parisiis: Didot. [Oeuvres complètes. Paris: Garnier 1870.
Clénard, Nicolas
1529Tabula in grammaticen hebraecam. Anvers: Martens.
Clénard, Nicolas
1530Institutiones in linguam Graecam. Louvanij: ex Officina Rutgeri Rescii.
Coménius (Komensky), Jan Amos
1657Opera Didactica Omnia. [Par la suite ODO I, pars 1–2; II, pars 3–4]. Amsterdami: Excuderunt Christophorus Cunradus & Gabriel & Roy. (Édition facsimilée, Prague: ČSAV 1957.)
Coménius (Komensky), Jan Amos
1973[v.1628] “Didaktica”. Opera Omnia XI1:33–221. Prague: Academia.
Coménius (Komensky), Jan Amos
1957/1657[1631] “Ianua Linguarum Reserata”. ODO I:1.250–302. [Voir aussi Janua Linguarum Reserata cum Graeca versione Theodori Simonii Holsati. Secunda hac editione recognita & innumeris in locis emendata. Et Gallica nova Stephani Curcellaei. Amstelodami: Apud Ludovicum Elzevirum 1643.
Coménius (Komensky), Jan Amos
1957[1657] “Didactica Magna”. ODO I.1.
Coménius (Komensky), Jan Amos
1957/1657[1648] “Methodus Linguarum Novissima”. ODO I.2:4–292.
Coménius (Komensky), Jan Amos
1957/1657[1651] “Schola Latina Tribus classibus divisa”. ODO II.1:113–134.
1952La Grande Didactique. [Trad. fr. de la Didactica Magna de J.-B. Piobetta]. Paris: P.U.F.
Cordier, Mat[h]urin
1530De corrupti sermonis apud Gallos et latine loquendi ratione libellus. Paris: Robert Estienne.
Cordier, Mat[h]urin
1564Colloquiorum scholasticorum libri IV ad pueros in latino sermone exercendos. Lyon: T. Straton. [Les Colloques de Maturin Cordier, Diuisez en quatre Liures, Traduits de Latin en François, l’un repondant à l’aultre, pour l’exercice des deux langues […]. Lemovicis: Apud Hugonem Barbou 1593.]
Cotgrave, Randle
1611A Dictionarie of the French and English Tongues […]. London: Adam Islip.
Despautère, Jean
1537Commentarii Grammatici Eorum, quae in Commentariis sparsim annotata sunt, index amplissimus. Paris: ex Officina Roberti Stephani.
Donat[us], Aelius
1855–1878 “Ars Minor”. Grammatici latini. Éd. par H. Keil, Vol. IV1.355- 366. Leipzig: B. G. Teubner (Réimpr., Hildesheim: Olms 1961.)
De La Mothe, Guillaume
1592The French Alphabet, teaching in a very short tyme, by a most easie way, to pronounce French naturally, to reade it perfectly, to write it truely, and to speak it accordingly […]. London: R. Field.
Doergang, Heinrich
1614Institutiones in linguam hispanicam. Coloniae: Imprimebat Petrus à Brachel, sumptibus ipsiusmet Authoris.
Dubois (Silvius), Jacques
1531In Linguam gallicam Isagoge. Paris: Ex officina Roberti Stephani.
Duwes, Giles
[c.1532] An Introductorie for to lerne, to rede to pronounce and to speke French trewly. London: Thomas Godfray.
Érasme, Didier
1512De ratione studii. Lovani: Th. Alostensis. [“Plan des Etudes”, trad. de Jean-Claude Margolin, Bulletin de l’Association Budé no. 31.276–299 (1976).]
Érasme, Didier
1533Colloquia. Lugduni: Trechsel. [Traduction française des livres I-N, Jarl-Priel. Paris: A l’enseigne du Pot cassé 1934–1936.]
1531Dictionarium, se latinae linguae Thesaurus cum Gallica interpretatione. Paris: Robertus Stephanus.
Florio, John
1578His Firste Fruites: which yeelde familiar speeche […]. Also a perfect Induction to the Italian, and English tongues. London: Thomas Dawson for Thomas Woodcocke.
Florio, John
1598Second Fruits. London: Thomas Woodcock.
Gallina, Annamaria
1959Contributi alia storia della Lessicografia italo-espagnola dei secoli XVI e XVII. Firenze: Leo S. Olshki.
Gamier, Jean
1558Institutio gallicae linguae in usum iuventutis germanicae. Genève: Apud Crispinum.
Gaza, Théodore
1495[1476]Theodori Introductivae grammatices libri quatuor. Venise: Aldus Manutius.
Giustiniani, Vito R.
1987Adam Rottweil, Deutsch-Italienischer Sprachfürer. Maistro Adamo de Rodvila Introito e Porta. Tübingen: Gunter Narr.
Grassy, G.
1690La Porte de la langue italienne, divisée en deux parties […]. Paris: R. Pepie.
Halkin, Léon E.
1987Érasme. Paris: Fayard.
Halluin, Georges de
1533Restaurano linguae Latinae. Anvers: Simon Coquus. (Édition critique de Constantin Matheussen. Leipzig: B. G. Teubner 1978.)
Hartlib, Samuel
1654The True and Readie Way to Learne the Latine Tongue. London: Printed by R. & W. Leybourn for the Common-wealth of Learning.
Jonghe(n), Adriaans (Junius, Hadrianus)
1567Nomenclator omnium rerum propria nomina […]. Anvers: Chr. Plantin.
Keil, Heinrich
ed.1961 [1855–1878]Grammatici latini. 81 vols. Leipzig: B. G. Teubner. (Réimpr., Hildesheim: Olms 1961.)
Kelly, Louis G.
1976Twenty five Centuries of Language Teaching, 500 EC -1969. Rowley, Mass.: Newbury House.
Lallot, Jean
1989La grammaire de Denys le Thrace. Paris: Éditions du Centre national de la recherche scientifique.
Lardet, Pierre & Mirko Tavoni
1988Renaissance Linguistics Archive 1350–1700. A second Print-out from the Secondary-sources Data-base. Ferrara: Presso de l’Istituto.
Lily, William & John Colet
1549[1529]A Shorte Introduction of Grammar, generally to be vsed in the Kynges Maiesties dominions […] to atteyne the knowledge of the Latine tongue. London: Iohn Wolfe.
Locke, John
1880[1693]Some Thoughts Concerning Education, […]. London. [Ed. by R. H. Quick, Cambridge: Cambridge Univ. Press 1880 Trad, française, De l’education des enfants. Paris: Didot 1821.]
Lubinus, Eilhard
1654[1614] “The True and Ready Way to learn the Latine Tongue, expressed in an Epistolary Discourse of Eilhardus Lubinus, before his New Edition of the New TESTAMENT”. The True and Readie Way to Learne the Latine Tongue […] éd. par Samuel Hartlib, 1–44. London: printed by R. and W. Leybourn for the Commonwealth of Learning
Marrou, Henri Irénée
1981 [1948]Histoire de l’éducation dans l’Antiquité. Vol. I1: Le monde grec; vol.II1: Le monde romain. Paris: Éditions du Seuil.
Martin, Daniel
1627Colloques françois et allemans. Strasbourg: Zetzner.
Maupas, Charles
1625[1607]Grammaire et syntaxe françoise contenant reigles bien exactes de la prononciation, orthographe construction et usage de nostre langue en faveur des estrangers qui en sont désireux. (2e éd., Paris: A. Bacot, 3e éd., Rouen: Iacques Cailove 1632).
Melanchthon, Philippe
1557[1525]Grammatica latina. Basileae: per Ioannem Oporinum.
Michelant, H.
1875Le livre des mestiers, dialogues français-flamands, composés au XIVe siècle par un maître de la ville de Bruges. Paris: Librairie Tross.
Miège, Guy
1685Nouvelle Méthode pour apprendre l’Anglois, avec une Nomenclature, Françoise et Angloise; un Recueil d’Expressions familieres; et des Dialogues, familiers et choisis. Londres: for Thomas Bassett.
Minsheu, John
1617Ductor in Linguas: The guide into the Tongues. With their agreement and consent one with another, as also their Etymologies, that is, the Reasons and Deriuations of all or the most part of wordes, in these eleuen Languages, viz. 1. English, 2. British or Welsh, 3. Low Dutch, 4. High Dutch, 5. French, 6. Italian, 7. Spanish, 8. Portuguez, 9. Latine, 10. Greeke, 11. Hebrew, ec. Londini: Apud Joannem Browne Bibliopolam.
Montaigne, Michel
1992[1580]Oeuvres Complètes. Paris: Gallimard (Bibliothèque de la Pléiade).
Nebrija, Antonio de
1493[1481]: Introductiones Latinae. Burgos: Fadrique de Basilea.
Nebrija, Antonio de
1492Lexicon hoc est dictionarium ex sermone latino in hispaniensem interprete […]. Salamanque.
Nicole, Pierre
1670Traité de l’éducation d’un prince. Paris: chez la veuve Charles Savreux.
Nicole, Pierre & Antoine Arnault
1662La logique ou l’Art de penser. Paris: Chez Jean Guignard le Père, Charles Savreux & Jean de Launay.
Palsgrave, John
1530Lesclarcissement de la langue françoyse. London: R. Pynson & J. Hawkins.
Perotti, Nicolas
1473Rudimenta Grammaticae. Rome.
Pillot, Jean
1550Institutio gallicae linguae. Paris: Ex officina Stephani Grouleau.
Podensteiner, Johann
1670Clavis linguae anglicanae, e tabula in praesentem formam redacta. Wittenberg.
Quintilien, Marcus Favius
1975Institution Oratoire. Traduction de Jean Cousin. Paris: Les Belles Lettres.
Ratio atque Institutio Studiorum Societatis Jesu
1599 Rome: Tarquinius Longus. (Trad. française d’André Paquet, Code pédagogique de la Compagnie de Jésus. Montréal: Éditions de l’Entr’aide 1940.)
Rioux, Georges
1963L’oeuvre pédagogique de Ratichius (1571–1635). Paris: Vrin.
Roersch, Alphonse
éd1941Correspondance de Nicolas Clénard, publiée par […]. Bruxelles: Palais des Académies.
Rossebastiano Bart, Aida
1984I “Dialoghi” di Giorgio da Norimberga. Savigliano: L’Artistica.
Salmon, Vivian
1988The Study of Language in 17th-Century England. 2nd ed. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins.
Sanctius (Sánchez), Francisco
1587Minerva seu de causis linguae Latinae. Salamanticae: Apud Joannem & Andream Renaut, fratres. (Trad. française de Geneviève Clerico, Minerve. Lille: Presses Universitaires de Lille 1982.)
Stern, Hans Heinrich
1983Fundamental Concepts of Language Teaching. Oxford: Oxford Univ. Press.
Tory, Geoffroy
1529Champ fleury. Au quel est contenu l’art & science de la deue & vraye proportion des lettres attiques […] proportionnees selon le corps et visage humain. S.1.: G. Tory.
Vivès, Juan Luis
1776[1531] “De Tradendis disciplinis”. Joannis Ludovici Vivis Valentini Opera Omnia. Éd. Gregorio Mayans y Siscar, Tome VI1. Valencia. (Repr., London: Gregg Press 1964.)
Vivès, Juan Luis
1538Linguae Latinae Exercitationes. Breda: s.éd. (Trad, française de Gilles de Hauteuille, Les Dialogues de lan Loys Vives. Anvers 1671).
Vivès, Juan Luis
1776 [1536] “De Conscribendis Epistolis”. Joannis Ludovici Vivis Valentini Opera Omnia, Éd. Gregorio Mayans y Siscar, Tome II1. (Repr., London: Gregg Press 1964.)
Webbe, Joseph
1627Lessons and Exercises out of CICERO AD ATTICUM […]. London: Printed by F.K.
Woodroephe, John
1623The Spared Houres of a Souldier in his Travels. Or the True Marrow of the French Tongue […]. Dort: Par Nicolas Vincentz. Pour Georges Waters, Marchand Libraire. [2nd ed. reviewed and “purged of much grosse English”, The Marrow of the French tongve. London: Richard Meighen 1625.]
Woodward, William H.
1967[1906]Studies in Education during the Age of Renaissance. New York: Teachers College Press, Columbia Univ.
Cited by
Cited by 7 other publications
Bruña Cuevas, Manuel
1999. Le fait littéraire dans les manuels de français pour Espagnols au 18e siècle. Documents pour l'histoire du français langue étrangère ou seconde :24 ► pp. 95 ff.
Fernández Fraile, Maria Eugenia
2013. Enseigner/apprendre la grammaire française par demandes et réponses. Documents pour l'histoire du français langue étrangère ou seconde :51
Franceschini, Rita
2011. Textarten, Vor-Texte und Ko-Texte. Für eine Textsortengeschichte anhand von Dialogbüchern. In Lexikon, Varietät, Philologie, ► pp. 71 ff.
2018. The teaching and learning of foreign languages in Spain from the sixteenth to eighteenth centuries: influences and inter-relationships. The Language Learning Journal 46:1 ► pp. 51 ff.
Oesterreicher, Wulf & Roland Schmidt-Riese
1999. Amerikanische Sprachenvielfalt und europäische Grammatiktradition. Missionarslinguistik im Epochenumbruch der Frühen Neuzeit. Zeitschrift für Literaturwissenschaft und Linguistik 29:4 ► pp. 62 ff.
Raby, Valérie
2020. Quelle grammaire française pour les étrangers , du seizième au dix-huitième siècle?. In The History of Grammar in Foreign Language Teaching,
This list is based on CrossRef data as of 23 august 2023. Please note that it may not be complete. Sources presented here have been supplied by the respective publishers.
Any errors therein should be reported to them.